A.Mª ÇŠ:

Sau khi trình bày ÇÀy Çû hiŒn tÜ®ng nhân quä vŠ phÀn nhiÍm, vŠ phÜÖng diŒn Çau kh°, ÇÙc PhÆt thuy‰t minh các hiŒn tÜ®ng nhân quä vŠ phÀn tÎnh, vŠ phÜÖng diŒn an låc. Có ngÜ©i chÌ thÃy hai phÀn ÇÀu cûa TÙ DiŒu ñ‰ là Kh° và TÆp, nên Çã tܪng Çåo PhÆt là Çåo y‰m th‰, bi quan. H† cho r¢ng PhÆt giáo gieo vào lòng ngÜ©i s¿ chán Ç©i và tuyŒt v†ng. H† Çã lÀm l§n! KÈ bi quan, chán Ç©i là kÈ thÃy cu¶c Ç©i xÃu xa, Çau kh°, mà không tìm cách Ç‹ thoát ra cänh Ãy, mà chÌ buông xuôi tay ngÒi nhìn và khóc than, sÀu kh°. ñåo PhÆt không làm nhÜ th‰. ñåo PhÆt trình bày cho ngÜ©i thÃy cái hiŒn tåi Çen tÓi cûa mình, cái hoàn cänh xÃu xa, có nhiŠu khuy‰t Çi‹m, Ç‹ cäi Ç°i nó, ki‰n tåo låi m¶t cu¶c sÓng ÇËp Çë, an vui hÖn. M¶t giáo lš nhÜ th‰, không th‹ g†i là y‰m th‰, bi quan ÇÜ®c mà chính là yêu Ç©i, låc quan, vì còn tin tܪng ª khä næng ki‰n tåo cûa mình, ª tÜÖng lai tÜÖi ÇËp cûa mình và chúng sanh. Cänh gi§i mà ÇÙc PhÆt trình bày cho chúng ta thÃy ª Çây là m¶t cänh gi§i hoàn toàn trái ngÜ®c v§i cänh gi§i tÓi tæm, sÀu kh°, ǧn Çau mà chúng ta Çang sÓng. Cänh gi§i Ãy là m¶t cänh gi§i huy hoàng, an låc mà chÌ nh»ng ngÜ©i Çã diŒt døc, h‰t mê m§i Çåt ÇÜ®c. 

B.Chánh ÇŠ:

I.ñÎnh nghïa: DiŒt là tiêu diŒt, trØ diŒt. DiŒt ª Çây tÙc là diŒt døc v†ng, mê m©, phiŠn não. ñ‰ là lš lë ch¡c thÆt, Çúng Ç¡n do trí tuŒ sáng suÓt soi thÃu và thuy‰t minh. PhiŠn não, mê m© là nguyên nhân cûa Çau kh°. Kh° là quä mà TÆp là nhân. DiŒt kh° mà chÌ diŒt cái quä thì không bao gi© h‰t kh° ÇÜ®c. MuÓn diŒt kh° tÆn gÓc, thì phäi diŒt cái nhân cûa nó.

Trong kinh nhân quä, ÇÙc PhÆt dåy: "Các ông phäi bi‰t, vì tÆp nhân phiŠn não m§i có quä kh° sanh tº, vÆy các ông phäi dÙt trØ phiŠn não tÆp nhân. Khi Çã dÙt trØ rÒi, låi thÜ©ng thÜ©ng phäi n¡m ch¥t ch‡ dÙt trØ cho ch¡c ch¡n, không khi nào n§i bÕ. ñ‰n khi chÙng ÇÜ®c Çåo quä Ni‰t bàn, thì tÃt nhiên tÆp nhân phiŠn não phäi diŒt h‰t, mà quä kh° luân hÒi cÛng không còn."

II.ThÙ l§p ñoån Ho¥c: Nhân phiŠn não rÃt phÙc tåp, có thÙ mong manh, cån c®t, có thÙ in sát vào tâm thÙc tØ lâu Ç©i lâu ki‰p rÃt khó dÙt trØ. Do tính chÃt cån sâu cûa các thÙ phiŠn não Ãy, nên s¿ Çoån trØ cÛng phäi tuÀn t¿ theo thÙ l§p. Có hai thÙ Çoån ho¥c chính là:

a.Ki‰n Çåo sª Çoån ho¥c: Nh»ng mê lÀm này khi thÃy chánh Çåo m§i Çoån ÇÜ®c. ñây là s¿ dÙt trØ nh»ng sai lÀm vŠ phÀn lš trí. Nh»ng phiŠn não này thu¶c loåi cån c®t gây ra bªi s¿ gÀn tà sÜ, s¿ tuyên truyŠn tà våy cûa sách vª, cùng nh»ng ngÜ©i tri ki‰n không chân chánh. N‰u g¥p ÇÜ®c Minh sÜ, thÃy ÇÜ®c chân lš, thì liŠn Çoån h‰t. Vì th‰ s¿ dÙt trØ nh»ng phiŠn não này, g†i là "Ki‰n Çåo sª Çoån ho¥c".

b.Tu Çåo sª Çoån ho¥c. Nh»ng mê lÀm này, khi tu Çåo m§i Çoån ÇÜ®c. ñây là Çoån trØ nh»ng phiŠn não sâu kín, Çã Çâm sâu gÓc rÍ trong tâm thÙc, bi‰n thành thói quen, nhÜ s¿ chÃp ngã, s¿ say Ç¡m nhøc døc, tham, giÆn, kiêu cæng v.v... ñÓi v§i nh»ng thÙ phiŠn não này, phäi cÀn nhiŠu công phu tu hành dÈo dai, ch¡c ch¡n m§i có th‹ Çoån trØ ÇÜ®c. Do Çó, m§i g†i là "Tu Çåo sª Çoån ho¥c".

III.Các tÀng bÆc tu chÙng:

ñoån trên là nói t°ng quát vŠ hai Çoån diŒt phiŠn não cho dÍ phân biŒt và dÍ hi‹u. ñ‰n Çây, Ç‹ có m¶t š niŒm rõ ràng vŠ các tÀng bÆc tu chÙng mà m¶t hành giä cÀn phäi träi qua, chúng ta hãy tuÀn t¿ Çi‹m qua các quä vÎ tØ thÃp ljn cao.

a.TÙ gia hånh. MuÓn Çoån trØ ki‰n ho¥c, trܧc tiên ngÜ©i tu hành phäi r©i xa các tà thuy‰t, xây tâm š, tÜ tܪng dÀn vào chân lš: vô thÜ©ng, vô ngã, bÃt tÎnh, t٠lj Ç‹ nhÆn chân ÇÜ®c các tánh cách vô thÜ©ng, vô ngã, bÃt tÎnh, không thÆt v.v... cûa cu¶c Ç©i. Nh© s¿ gÀn gÛi v§i chân lš nhÜ th‰, nh»ng ÇiŠu thÃy bi‰t sai lÀm Çiên Çäo së tan h‰t và 88 món ki‰n ho¥c cÛng không còn. Tuy nhiên không phäi chÌ trong m¶t lúc mà Çoån ÇÜ®c tÃt cä ki‰n ho¥c; trái låi, cÀn phäi cÀn nhiŠu th©i gi©, công phu tu tÆp. TØ nh»ng tÜ tܪng, thành ki‰n mê lÀm cûa phàm phu mà ljn Thánh trí Ç‹ d¿ vào dòng thánh giä, ngÜ©i tu hành phäi tu bÓn gia hånh sau Çây:

1.Noän vÎ: Noän là hÖi nóng; vÎ là ÇÎa vÎ. NgÜ©i xÜa, khi muÓn lÃy lºa, h† phäi dùng hai thanh cûi c† xát vào nhau; trܧc khi lºa s¡p bÆt lên, phäi qua giai Çoån phát ra hÖi nóng. NgÜ©i tu hành muÓn có lºa trí tuŒ, cÛng phäi träi qua giai Çoån hÖi nóng. TÃt nhiên hÖi nóng trí tuŒ chÜa ÇÓt cháy ÇÜ®c phiŠn não, nhÜng không th‹ không qua giai Çoån này ÇÜ®c. ñó là giai Çoån noän vÎ.

2.ñänh vÎ: ñänh là chóp cao. Qua khÕi giai Çoån Noän vÎ, ngÜ©i tu hành ti‰p tøc ti‰n bܧc và lên ÇÜ®c trên chóp ÇÌnh núi mê lÀm. ñÙng ª ÇÎa vÎ này, toàn thân hành giä ÇÜ®c t¡m trong khoäng không gian r¶ng rãi vô biên, nhÜng chân chÜa r©i khÕi chóp núi mê lÀm.

3.NhÅn vÎ: NhÅn là nhÅn nhÎn, chÎu Ç¿ng. NgÜ©i bi‰t nhÎn, luôn luôn vÅn yên l¥ng sáng suÓt trܧc s¿ khuÃy phá cûa ÇÓi phÜÖng. NgÜ©i tu hành lên ljn bÆc này, trí giác ng¶ Çã gÀn sáng tÕ, thân tâm vÅn gi» ÇÜ®c m¿c yên l¥ng trong sáng, m¥c dù các pháp có læng xæng và Än hiŒn.

4.Th‰ ÇŒ nhÃt. BÆc này cao quš nhÃt trong Ç©i. Tu ljn bÆc này là m¶t công phu rÃt to tát, gÀn giäi thoát ra ngoài vòng Døc gi§i, nhÜ con diŠu giÃy bay liŒng gi»a không trung, t¿ do qua låi, không còn bÎ cái gì làm ngæn ngåi, ngoài s®i giây gai nhÕ. N‰u bÙt s®i gai kia là diŠu bay luôn. CÛng nhÜ th‰, ngÜ©i tu hành phá h‰t các phÀn ki‰n ho¥c nhÕ nhít sau cùng là ÇÜ®c giäi thoát luôn.

Tóm låi, tu hành thÜ©ng xuyên bÓn món gia hånh này, tÙc là phá ÇÜ®c cái lÀm vŠ tri ki‰n hay ki‰n ho¥c, cái lÀm cûa Phi-phi-tܪng mà chÙng Ç¥ng quä Tu-ñà-Hoàn là quä vÎ ÇÀu tiên trong Thanh-væn-thØa.

b.Tu Çà hoàn: Tàu dÎch là D¿ lÜu quä (d¿ vào vòng thánh). ª quä vÎ này, š thÙc Çã sáng suÓt, không còn bÎ mê lÀm n»a, song thÃt thÙc còn chÃp ngã, nên phäi trª låi trong cõi døc, nhiŠu nhÃt là bäy phen sanh tº n»a, m§i g¶t såch các ki‰t sº phiŠn não thâm kín, n¢m nép trong tâm thÙc, và chÙng quä A-la-hán.

c.TÜ-Çà-hàm. Tàu dÎch là NhÃt lai, nghïa là còn m¶t phen sanh låi cõi Døc Ç‹ tu-hành cho såch phÀn mê lÀm ª cõi Døc, m§i ti‰n ljn bÆc A-la-hán. Trên kia, quä Tu-Çà-hoàn chÌ là k‰t quä cûa công phu tu hành Çoån ÇÜ®c ki‰n ho¥c, chÙ chÜa Çá-Ƕng ljn tÜ ho¥c, m§i chÙng ljn b¿c này. Tuy nhiên, ª cõi døc có chín phÄm tÜ-ho¥c, mà vÎ này chÌ m§i Çoån có 6 phÄm, còn ba phÄm n»a chÜa Çoån. Nghïa là m§i Çoån 6 phÄm thô thi‹n bên ngoài, còn ba phÄm sâu kín bên trong chÜa Çoån. Vì th‰, phäi trª låi m¶t phen Ç‹ Çoån cho h‰t ba phÀn sau, m§i bܧc lên quä thÙ ba là A-na-hàm.

d.A-na-hàm. Tàu dÎch là bÃt lai (nghïa là không trª låi cõi Døc n»a). Khi còn bÎ mê lÀm cûa cõi Døc lôi kéo, m§i sanh vào cõi Døc. ñ‰n ÇÎa vÎ A-na-hàm này, nh»ng mê lÀm Ãy không còn n»a, nên không bÎ tái sanh ª ÇÃy n»a, trØ trÜ©ng h®p phát nguyŒn trª låi cõi này Ç‹ Ƕ sanh. VÎ này ª cõi tr©i NgÛ-tÎnh cÜ cûa thu¶c S¡c-gi§i, cÛng g†i là NgÛ-bÃt-hoàn-thiên hay NgÛ-na-hàm. VÎ này Çã cách xa chúng ta nhÜ tr©i v§i v¿c, Çã thoát ra ngoài cõi Døc. Tuy th‰, h† vÅn còn mang trong mình nh»ng mê lÀm vi t‰ cu-sanh cûa hai cõi S¡c và Vô s¡c. Vì vÆy, ª NgÛ-tÎnh-cÜ thiên, h† phäi tu luyŒn Ç‹ dÙt cho h‰t vi-t‰ ho¥c, m§i bܧc lên thánh quä A-la-hán (TÜ ho¥c có 9 phÄm. TÜ-Çà-hàm quä Çoån sáu, A-na-hàm quä Çoån thêm ba, ljn A-la-hán quä là Çoån h‰t).

e.A-la-hán. ñây là quä vÎ cao nhÃt trong Thanh-væn thØa. Tàu dÎch có ba nghïa:

1.­ng cúng: VÎ này có phܧc ÇÙc hoàn toàn, trí huŒ hÖn cä, Çáng làm nÖi phܧc ÇiŠn cho chúng sanh cúng dÜ©ng.

2.Phá ác. VÎ này Çã phá tan nh»ng phiŠn não t¶i ác, không còn bÎ chúng khuÃy phá sai sº trói bu¶c n»a.

3.Vô sanh: VÎ này không còn bÎ xoay vÀn trong sanh tº luân hÒi n»a, vì Çã phá trØ ÇÜ®c phiŠn não là y‰u tÓ cûa sanh tº luÀn hÒi.

Trong ba nghïa này, Vô sanh là nghïa quan tr†ng hÖn h‰t, nên Çã ÇÜ®c nêu lên trong ch» A-la-hán, VÎ này không nh»ng Çã phá h‰t mê ho¥c nông cån, mà chính ngay chûng tº mê lÀm thÀm kín cÛng Çã dÙt såch. Cho ljn chûng tº chÃp ngã là nguÒn gÓc phiŠn não, nguÒn gÓc luân hÒi, cÛng bÎ dËp låi m¶t bên, không còn bóng dáng ra vào trong A-låi-gia thÙc n»a.

Tánh cách cûa lòng ngã chÃp là khi‰n chúng sanh luôn luôn cÓ chÃp bän thân nhÕ hËp, tåo thành ranh gi§i gi»a mình và ngÜ©i, mình và s¿ vÆt, Ç‹ rÒi gây nên vô lÜ®ng t¶i nghiŒp và chÎu vô lÜ®ng kh° báo. M¶t tánh cách nguy håi cûa lòng ngã chÃp n»a là thÜ©ng làm cho chúng sanh không tÕ ng¶, không th‹ nhÆp ÇÜ®c cái tánh "ÇÒng nhÃt, không mÃt" cûa vån s¿ vån vÆt. Do Çó, chúng sanh phäi chÎu l¡m n‡i thæng trÀm v§i xác thân bé nhÕ cûa mình.

VÎ A-la-hán, do s¿ cÓ công bŠn chí, Çã diŒt ÇÜ®c lòng chÃp ngã Ãy, nên không bÎ sÓng ch‰t kh° Çau, lo buÒn, s® häi chi phÓi. NhÜ ÇÒ ÇŒ cûa ä Phù-dung, m¶t khi Çã bÕ ÇÜ®c bŒnh ghiŠn thì không còn ra vào nÖi tiŒm hút làm bån v§i bàn Çèn Óng khói n»a. A-la-hán là vÎ Çã Çoån ÇÜ®c cái sai lÀm cûa cõi tr©i S¡c-cÙu-cánh, hay cái lÀm cûa tr©i Phi-phi-tܪng, nên không còn vÜÖng vÃn v§i các cõi tr©i Ãy n»a.

Song quä A-la-hán cÛng chia làm hai b¿c, tuÿ theo cæn cÖ lanh l®i ho¥c chÆm løt cûa các vÎ Ãy:

1.BÃt-hÒi tâm Ƕn A-la-hán là vÎ- A-la-hán trÀm không trŒ tÎch, t¿ thoä chí vào ÇÎa vÎ Çã chÙng, chÙ không phát tâm xoay vŠ ñåi thØa.

2.HÒi tâm Çåi A-la-hán là vÎ A-la-hán l®i cæn l®i trí, phát tâm xoay vŠ ñåi thØa r¶ng l§n, chÙ không t¿ mãn ª ÇÎa vÎ Çã chÙng.

IV.Giá trÎ cûa bÓn cõi Thánh.

BÓn quä thánh cûa Thanh-væn trên này, ÇŠu là nh»ng quä giäi thoát hi‹n nhiên cûa công phu tu tÆp. Không cÙ cæn cÖ nào, ÇŠu có th‹ ª ngay trong cänh gi§i cûa mình (kinh g†i là t¿ ÇÎa, t¿ gi§i), mà tu tÆp Ç‹ Çåt ljn bÓn quä vÎ Ãy. HÍ Çoån trØ mê lÀm ÇÜ®c chØng nào thì chÙng quä ÇÜ®c chØng Ãy, chÙ không phäi ch© sanh qua th‰ gi§i khác m§i chÙng quä kia Çâu.

Khi chÙng ljn quä Tu-Ça-hoàn thì g†i là "Ki‰n Çåo sª Çoån". ª Çây, š thÙc Çã tÜÖng Üng v§i HuŒ-tâm-sª, sáng suÓt, tr¿c nhÆn Çåo lš m¶t cách rõ ràng. Còn các vÎ sau, thu¶c vŠ "Tu-Çåo-sª Çoån", nghïa là sau khi Çã g¶t rºa các chûng tº mê lÀm (tÜ-ho¥c) cûa A-låi-gia thÙc m§i chÙng ÇÜ®c. Do s¿ dÙt trØ phiŠn não sâu ho¥c cån Çó, mà diŒu døng cûa m‡i quä vÎ khác nhau.

Ÿ ÇÎa vÎ "Ki‰n Çåo sª Çoån" là Çã thành t¿u ÇÜ®c næm phép thÀn thông (công døng t¿ tåi không bÎ chܧng ngåi)

a.Thiên nhãn thông: nhãn l¿c soi thÃy kh¡p muôn loài cùng s¿ sanh hoá trong th‰ gi§i bao la hiŒn tåi.

b.Thiên nhï thông. Nhï l¿c nghe kh¡p m†i nÖi, Çû các ti‰ng tæm ÇÒng loåi và dÎ loåi.

c.Tha tâm thông. Tâm l¿c bi‰t ÇÜ®c tâm niŒm, sª cÀu cûa kÈ khác.

d.Túc mång thông. Trí l¿c bi‰t ÇÜ®c các ki‰p trܧc cûa mình.

e.ThÀn túc thông. Có hai nghïa: m¶t là ÇÜ®c thÀn thông t¿ tåi nhÜ š muÓn, hai là trong giây lát muÓn Çi Çâu liŠn ÇÜ®c nhÜ š muÓn, không bÎ s¿ vÆt h»u hình làm chܧng ngåi.

Næm phép thÀn thông này, tuy có Ç¥c biŒt hÖn nhân loåi nhiŠu, song chÜa phäi là Çi‹m quan tr†ng cûa s¿ tu hành cÀu giäi thoát. ñi‹m quan tr†ng nhÃt cûa lÓi tu giäi thoát là "LÆu tÆn thông". LÆu tÆn thông là ÇÜ®c trí tuŒ thông suÓt cä ba Ç©i, không còn bÎ các phiŠn não h»u lÆu làm ngæn ngåi, nghïa là giä thoát sanh tº. ChÌ nh»ng vÎ A-la-hán m§i ÇÜ®c quä này. 

V.DiŒt lj tÙc là Ni‰t Bàn.

Kinh Ni‰t Bàn dåy: "Các phiŠn não diŒt g†i là Ni‰t bàn, xa lìa các pháp h»u vi cÛng g†i là Ni‰t bàn".

NhÜ các Çoån trܧc Çã nói, ljn bÓn quä Thánh thì phiŠn não nông cån và sâu kín Çã tuÀn t¿ bÎ tiêu diŒt. VÆy chÙng bÓn quä thánh Ãy tÙc là Çã chÙng Ni‰t bàn. Nói m¶t cách khác DiŒt lj tÙc là Ni‰t bàn. Ni‰t là ra khÕi, bàn là rØng mê. Ni‰t bàn là ra khÕi rØng mê. Ni‰t là ch£ng, bàn là dŒt. Còn phiŠn não thì còn dŒt ra sanh tº, không phiŠn não thì không dŒt ra sanh tº. VÆy Ni‰t bàn là không dŒt ra sanh tº luân hÒi.Ch» Bàn cÛng có nghïa là không ngæn ngåi. Ni‰t bàn còn có nhiŠu nghïa n»a, song tóm låi không ngoài ba nghïa: BÃt sanh, giäi thoát, tÎch diŒt.

BÃt sanh nghïa là không sanh ra, không sanh các thÙ mê lÀm t¶i l‡i.

Giäi thoát, nghïa là thoát ra ngoài s¿ ràng bu¶c, không m¡c vào huyÍn ngã, huyÍn pháp.

TÎch diŒt, nghïa là v¡ng l¥ng, dÙt såch. V¡ng l¥ng, an lành, dÙt såch tÃt cä nguÒn gÓc mê lÀm.

Vì lë Ni‰t bàn có nhiŠu nghïa, nên trong kinh thÜ©ng Ç‹ nguyên âm mà không dÎch nghïa.

Theo ÇÎnh nghïa, thì bÓn quä vÎ trên ÇŠu g†i là Ni‰t bàn cä. Song vì Çã hoàn toàn hay chÜa hoàn toàn mà chia ra làm hai thÙ:

a.H»u-dÜ-y Ni‰t bàn: (Ni‰t bàn chÜa hoàn toàn) TØ quä vÎ thÙ nhÃt Tu-Ça-hoàn ljn quä vÎ thÙ ba A-na-hàm tuy Çã Çoån trØ tÆp nhân phiŠn não, nhÜng chÜa tuyŒt diŒt, tuy Çã v¡ng l¥ng an vui, nhÜng chÜa viên mãn. S¿ an vui chÜa hoàn toàn, vì phiŠn não và báo thân còn sót låi, nên g†i là Ni‰t bàn h»u dÜ-y. Vì phiŠn não còn sót låi nên phäi chÎu quä báo trong næm bäy Ç©i; song ngã chÃp Çã phøc, nên ª trong sanh tº mà vÅn ÇÜ®c t¿ tåi, chÙ không bÎ ràng bu¶c nhÜ chúng sanh.

b.Vô-dÜ-y Ni‰t bàn. (Ni‰t bàn hoàn toàn). ñ‰n quä vÎ A-la-hán, Çã Çoån h‰t phiŠn não, diŒt h‰t câu sanh ngã chÃp, nên hoàn toàn giäi thoát cä kh° nhân lÅn kh° quä. S¿ sanh tº không còn ràng bu¶c, nên g†i là Ni‰t bàn vô-dÜ-y. ñây là quä vÎ cao nhÃt cûa hàng Thanh væn. ñ‰n Çây ng†n lºa døc v†ng Çã hoàn toàn t¡t h‰t, và trí vô ngåi hiŒn ra m¶t cách ÇÀy Çû, không khi nào còn trª låi khªi tâm chÃp ngã n»a. Vì th‰, nên ÇÜ®c t¿ tåi giäi thoát ngoài vòng ba cõi: Døc, S¡c, và Vô-s¡c gi§i.

VI.Ni‰t bàn cûa ñåi thØa giáo.

PhÆt giáo gÒm có Ti‹u thØa và ñåi thØa mà Ni‰t bàn là danh tØ chung cho cä hai thØa Ãy. Trên Çây Çã nói ljn DiŒt lj hay Ni‰t bàn cûa Ti‹u thØa, nhÜng chÜa nói ljn Ni‰t bàn cûa ñåi thØa. Nói nhÜ th‰, không có nghïa là Ni‰t bàn cûa Ti‹u thØa và ñåi thØa là hai loåi hoàn toàn khác nhau vŠ tánh chÃt. N‰u có khác, thì chÌ khác vŠ phåm vi r¶ng hËp, rÓt ráo hay chÜa rÓt ráo mà thôi; nghïa là Ni‰t bàn cûa ñåi thØa r¶ng rãi hÖn có th‹ gÒm cä Ni‰t bàn cûa Ti‹u thØa, mà Ni‰t bàn cûa Ti‹u thØa không th‹ gÒm cä Ni‰t bàn cûa ñåi thØa. Các thánh giä NhÎ thØa (Ti‹u thØa) tuy Çã Çoån h‰t phiŠn não, nhÜng tÆp khí vÅn còn, công ÇÙc trí tuŒ chÜa viên mãn, nên Ni‰t bàn mà h† chÙng, dù là Ni‰t bàn cûa hàng A-la-hán Çi n»a, cÛng chÜa hoàn toàn, nghïa là còn h»u dÜ y Ni‰t bàn. ChÌ có Ni‰t bàn cûa chÜ PhÆt m§i g†i ÇÜ®c là vô-dÜ-y Ni‰t bàn.

Ngoài cái nghïa r¶ng hËp trên, Ni‰t bàn cûa ñåi thØa có hai loåi:

a.Vô trø xÙ Ni‰t bàn. ñây là Ni‰t bàn cûa hàng BÒ-tát. Các vÎ A-la-hán, do tu nhân giäi thoát mà chÙng ÇÜ®c quä giäi thoát; nhÜng chÜa bi‰t nguÒn gÓc cûa nhân quä, còn chÃp có th¿c pháp phäi tu, quä vÎ phäi chÙng, nên chÜa ÇÜ®c hoàn toàn t¿ tåi. Các vÎ BÒ tát, trái låi, Çã hi‹u rõ "tam gi§i duy tâm, vån pháp duy thÙc", pháp tánh bình Ç£ng nhÜ nhÜ; không thÃy m¶t pháp gì cÓ ÇÎnh, m¶t vÆt gì ch¡c thÆt, biŒt lÆp, chÌ thÃy chúng là nh»ng hình änh giä dÓi, do ÇÓi Çãi v§i thÙc tâm, tåo thành bªi thÙc tâm. Các vÎ BÒ tát không có tâm ÇÎa Çäo-Çiên sai lÀm, không gán cho s¿ vÆt m¶t giá trÎ nhÃt ÇÎnh nhÜ tÓt, xÃu, kh°, vui, nên không sanh ra nh»ng thái Ƕ oán, thân, bÌ thº, Üa ghét. HÍ còn tri ki‰n sai lÀm Çó, là bÎ chܧng ngåi kh° Çau. Các vÎ Ãy tu-hành chÙng theo t¿-tánh bình-Ç£ng, Çem tâm hoà ÇÒng cùng v§i s¿ vÆt mà làm viŒc l®i tha. Tuy làm viŒc l®i tha mà vÅn ª trong chánh quán. Quán các pháp nhÜ huyÍn nhÜ hoá, không có thÆt sanh-tº, không có thÆt Ni‰t-bàn, không bao gi© trø trܧc (vô-trø). Do Çó, BÒ tát thÜ©ng ra vào sanh-tº lÃy phép løc-Ƕ Ƕ sanh, mà vÅn ª trong Ni‰t-bàn t¿ tåi.

b.Tánh tÎnh Ni‰t-bàn. ñây là m¶t thÙ Ni‰t-bàn t¿ tánh, thÜ©ng v¡ng l¥ng mà thÜ©ng sáng suÓt, thÜ©ng sáng-suÓt mà thÜ©ng v¡ng l¥ng, ra ngoài tâm lÜ®ng hËp hòi cûa phàm phu và trí thÙc h»u-hån cûa NhÎ-thØa ngoåi Çåo. Nó thÜ©ng b¶c-l¶ sáng-suÓt nÖi chÜ PhÆt, mà vÅn thÜ©ng s¤n có nÖi m†i loài chúng sanh. Trong kinh có khi g†i Çó là PhÆt-tánh, là ChÖn-tâm là NhÜ-lai tång v.v...

N‰u chúng sanh t¿ tin mình có tánh Ni‰t-bàn thanh-tÎnh, và khªi tâm tu-hành theo t¿-tánh Çó, tÙc có th‹ thành PhÆt không sai.

Mang t¿-tánh Ni‰t-bàn mà Ç‹ cho phiŠn-não cÃu trÀn che lÃp, thì làm chúng-sanh trÀm-luân trong b‹ kh°.

Trái låi, ng¶ t¿-tánh Ni‰t-bàn mà h‰t v†ng tܪng mê-lÀm là thành PhÆt, có ÇÀy Çû bÓn ÇÙc: thÜ©ng, låc, ngã, tÎnh. "ThÜ©ng" là không bÎ chi phÓi bªi tánh vô-thÜ©ng, khi nào cÛng nhÜ khi nào, không lên b°ng xuÓng trÀm, không có già trÈ, ch‰t sÓng, Ç°i thay. "Låc" nghïa là không còn kh° não, lo buÒn. "Ngã" là hoàn toàn t¿ chû, không bÎ n¶i tâm hay ngoåi cänh chi phÓi. "TÎnh" là không còn ô nhiÍm, luôn luôn thanh-tÎnh, trong sáng. Chúng ta ÇØng lÀm tܪng tánh "ChÖn thÜ©ng" này v§i ÇiŠu thÜ©ng h¢ng cûa th‰-gian; tánh "ChÖn låc" v§i s¿ vui thích tÜÖng ÇÓi là s¿ vui thích còn che ÇÆy mÀm móng Çau kh° bên trong; tánh "ChÖn ngã" v§i s¿ t¿ chû trong nhÃt th©i, t¿ chû ngày nay mà bΠǶng ngày mai; tánh "ChÖn tÎnh" v§i s¿ trong såch tÜÖng ÇÓi ª th‰-gian, s¿ trong såch vÆt-chÃt, s¿ tܧng bên ngoài, chÙ bên trong còn nhiÍm-ô.

Vì tánh cách quš tr†ng, cao cä tuyŒt-ÇÓi cûa bÓn ÇÙc: ThÜ©ng, Låc, Ngã, TÎnh, nên tánh-tÎnh Ni‰t-bàn là thÙ Ni‰t-bàn cao quš t¶t ÇÌnh cûa Çåo PhÆt, và ngÜ©i PhÆt tº ñåi-thØa trong khi tu-hành, ÇŠu phát nguyŒn r¶ng l§n quy‰t tâm chÙng ÇÜ®c thÙ Ni‰t-bàn Ãy m§i thôi.

VII.BiŒn minh vŠ Ni‰t bàn.

Tánh cách cûa Ni‰t-bàn quá r¶ng-rãi, cänh gi§i cûa Ni‰t-bàn quá cao thâm, hay gây ra nhiŠu s¿ hi‹u lÀm cho các cæn cÖ thi‹n båc, mà tÆp quán thành-ki‰n, hoàn cänh hàng ngày làm chû tri-thÙc. NgÜ©i Ç©i hay lÃy tâm lÜ®ng hËp hòi cûa mình Ç‹ hình dung Ni‰t-bàn, và Çã hình dung m¶t cách quá sai låc, nên cuÓi cùng k‰t luÆn r¢ng cÙu-cánh cûa Çåo PhÆt là m¶t s¿ không tܪng. Câu chuyŒn ngø ngôn sau Çây chÙng minh m¶t cách hùng-hÒn tâm trång Çó:

Ngày xÜa có m¶t con cá, vì nó là loài ª nܧc, nên dï nhiên cu¶c Ç©i chÌ sÓng trong nܧc, và ngoài nܧc ra, nó không bi‰t gì h‰t.

M¶t hôm nó Çang nhªn-nhÖ bÖi l¶i trong hÒ, tình c© g¥p m¶t con rùa, nó Çã quen tØ trܧc, Çi du lÎch trên ÇÃt liŠn vŠ. Nó liŠn chào:

-Chào anh! Çã tØ lâu tôi không g¥p anh. VÆy xÜa rày anh ª Çâu?

-—, tôi Çi du-lÎch tØ trên ÇÃt vŠ. Trên Ãy m¥t ÇÃt khô ráo quá!

-ñÃt khô! Anh nói cái gì lå vÆy? Tôi chÜa bao gi© thÃy nÖi nào kÿ lå nhÜ vÆy. Lë nào låi có ÇÃt khô?

-Xin thŠ r¢ng tôi không nói Çùa v§i anh Çâu. NhÜng n‰u quä tình anh không th‹ tin ÇÜ®c thì tuÿ anh, không ai ngæn cän ÇÜ®c anh. NhÜng dù sao, tôi cÛng tØ Çó vŠ.

-Này anh, anh hãy cÓ g¡ng diÍn Çåt låi cho h®p lš hÖn. Tôi nghï r¢ng, cách diÍn-Çåt cûa anh chÜa ÇÜ®c rõ-ràng l¡m. Anh vui lòng cho tôi bi‰t ÇÃt mà anh nói Çó nó giÓng nhÜ cái gì trong th‰ gi§i chúng ta nào? Nó có Äm-ܧt không?

-   Không! Nó không Äm-ܧt.

-Th‰ nó có mát dÎu và lånh không?

-Nó không mát, không dÎu mà cÛng ch£ng lånh.

-Th‰ nó có trong suÓt Ç‹ cho ánh sáng xuyên qua ÇÜ®c không?

-Không, nó không trong suÓt và ánh sáng không th‹ xuyên qua ÇÜ®c.

-Th‰ nó có mŠm và dÍ bÎ ép Ç‹ cho tôi có th‹ quây vi và Çi låi dÍ dàng trong Ãy không?

-Không, nó không mŠm, không bÎ dÒn ép dÍ-dàng và trong Ãy, anh cÛng không th‹ bÖi l¶i ÇÜ®c.

-Th‰ nó có lÜu Ƕng và Ç° thành thác ÇÜ®c không?

-Không, nó không lÜu Ƕng và cÛng không Ç° thành thác ÇÜ®c.

-VÆy thì nó có th‹ dâng lên tåo thành nh»ng mÛi sóng båc ÇÀu ÇÜ®c không?

-Không, tôi chÜa bao gi© thÃy nó dâng lên thành làn sóng cä.

-ñ‰n Çây, con cá vênh-váo t¿ Ç¡c than r¢ng:

-Tôi Çã tØng nói v§i anh r¢ng ÇÃt mà anh nói Çó là không phäi cái gì cä. Tôi cÛng vØa hÕi anh vŠ ÇÃt Ãy và v§i câu hÕi nào anh cÛng trä l©i r¢ng không. ñÃt anh nói Çã là không phäi cái gì tôi nêu ra, vÆy thì ÇÃt h£n là ngoa không. Anh ÇØng tìm cách bÎp tôi n»a.

-TÓt! Anh cÙ quä quy‰t r¢ng không có ÇÃt liŠn. Tôi cÛng không có cách nào hÖn là cÙ Ç‹ anh ti‰p tøc tin nhÜ anh Çã nghï. NhÜng m¶t mai, có ai khác hÖn tôi và Çû sÙc phân biŒt cho anh thÃy s¿ sai khác gi»a ÇÃt và nܧc, ngày Ãy anh së thÃy r¢ng anh chÌ là m¶t con cá ngÓc.

Tâm trång cûa con cá này là tâm trång cûa m¶t sÓ ngÜ©i thÜ©ng d¿a vào s¿ hi‹u bi‰t nông cån cûa mình, Ç‹ quan niŒm Ni‰t bàn. Có ngÜ©i nghï r¢ng Ni‰t bàn là m¶t trång thái hÜ vô tÎch diŒt; có ngÜ©i nghï r¢ng Ni‰t-bàn là cänh Thiên ÇÜ©ng nhÜ cûa ngoåi Çåo; có ngÜ©i låi bäo n‰u Ni‰t-bàn không phäi là hÜ vô tÎch diŒt mà cÛng không phäi là Thiên ÇÜ©ng, thì Ni‰t bàn là m¶t không tܪng.

Ni‰t-bàn không th‹ là m¶t trång thái hÜ vô tÎch diŒt ÇÜ®c. Tam tång giáo Çi‹n chÜa bao gi© nói ljn cänh gi§i hÜ-vô Ãy. S¿ hi‹u lÀm Ni‰t-bàn v§i hÜ vô là con ÇÈ cûa s¿ nghiên cÙu thô-thi‹n, nông cån qua các ÇÎnh nghïa cûa Ni‰t-bàn. Nghe nói Ni‰t-bàn tÙc là "DiŒt", ngÜ©i ta v¶i tܪng ngay "DiŒt" nghïa là hoåi diŒt, không có gì tÒn-tåi cä. NgÜ©i ta không ng© r¢ng "DiŒt" ª Çây, có nghïa là diŒt nguÒn gÓc Çau kh°, phiŠn-não, mê-lÀm. Mà khi Çau kh° diŒt thì an vui tÃt phát sanh, mê lÀm diŒt thì sáng-suÓt tÕ l¶.

Ni‰t bàn cûa PhÆt cÛng không phäi là cänh gi§i Thiên-ÇÜ©ng nhÜ ngÜ©i Ç©i và các ngoåi Çåo thÜ©ng ca tøng. Nguyên nhân cûa s¿ hi‹u lÀm này là do tÆp quán xem PhÆt giáo cÛng nhÜ các "thÀn Çåo" khác. Trܧc khi PhÆt giáng th‰, trong kinh VŒ-Çà (Veda) cûa ngoåi-Çåo ª ...n Ƕ, cÛng tØng dùng danh tØ Ni‰t-bàn v§i nhiŠu ÇÎnh nghïa khác nhau, tuÿ theo trình Ƕ hi‹u bi‰t cao thÃp cûa h†. Có Çåo cho ch‰t rÒi mÃt h£n là Ni‰t-bàn; có Çåo cho cõi tr©i cûa Døc gi§i là Ni‰t-bàn; có Çåo cho chÙng ÇÜ®c tánh không tham ái ª cõi SÖ-thiŠn là Ni‰t-bàn , có Çåo cho các ÇÎnh cänh Không vô biên xÙ, Phi phi tܪng xÙ ª cõi tr©i Vô-s¡c là Ni‰t-bàn.

NhÜng, v§i Çåo PhÆt thì nh»ng nÖi Ãy còn ª trong vòng tam gi§i luân-hÒi. Bªi ª Çó chÜa diŒt ÇÜ®c h‰t lòng chÃp ngã, chÃp pháp, còn sÓng ch‰t theo v†ng tܪng sanh diŒt, chÙ chÜa ÇÜ®c rÓt ráo nhÜ Ni‰t-bàn cûa PhÆt.

Ni‰t-bàn cûa Çåo PhÆt là s¿ th‹ nhÆp vào bän-th‹ sáng-suÓt, thanh tÎnh, ÇÀy Çû các ÇÙc ThÜ©ng, Låc, Ngã, TÎnh. Bän th‹ Ãy không phäi ch‰t l¥ng mà sÓng Ƕng, có ÇÀy Çû công næng, m¶t s¿ sÓng Ƕng trong v¡ng l¥ng, mà kinh thÜ©ng g†i là "v¡ng mà thÜ©ng soi, soi mà thÜ©ng v¡ng" (tÎch nhi thÜ©ng chi‰u, chi‰u nhi thÜ©ng tÎch).

M¶t h†c giä Tây phÜÖng, rÃt thông hi‹u vŠ Çåo h†c ñông-phÜÖng. Ông Ram Linsen Çã vi‰t trong quy‹n Le Destin du XX siecle (vÆn mŒnh cûa th‰ k› hai mÜÖi) nhÜ sau vŠ Ni‰t-bàn: "Ni‰t-bàn không phäi tÎch nhiên bÃt Ƕng, cÛng không phäi là cái trÓng không, là cái ch‰t mÃt vô tông vô tích. Ni‰t bàn là s¿ th¿c chÙng cái bän-th‹ cûa vÛ-trø. Không th¿c chÙng ÇÜ®c cái bän-th‹ Çó là ngÜ©i còn thi‰u sót, là sÓng m¶t Ç©i sÓng mÃt quân bình gi»a xác thÎt và tâm linh. Ni‰t-bàn không phäi là ngoài cái Ƕng. Vì chính Ni‰t-bàn m§i là nguÒn gÓc cûa nh»ng viŒc làm chân-chính". ñây là m¶t s¿ thÆt, nhÃt là ÇÓi v§i ñåi-thØa PhÆt giáo.

NhÜ th‰, Ni‰t-bàn không phäi là m¶t lÓi không tܪng, vi‹n-vông không th¿c hiŒn ÇÜ®c. MiÍn là t¿ tin mình có tánh Ni‰t-bàn và cÓ-g¡ng tÆp sÓng theo t¿-tánh Ãy, thì Ni‰t-bàn là m¶t k‰t quä rÃt thi‰t-th¿c. Mê-mu¶i không t¿ tin mình có tánh NÛ‰t-bàn là chúng sanh; t¿ tin mình có tánh Ni‰t-bàn và làm phát tri‹n tánh Ãy là Thánh giä. ñ‹ cho phiŠn-não, tham, sân, si, vô-minh chÃp ngã làm chû, là luân hÒi. Gån l†c cáu bÄn phiŠn não vô-minh nÖi tâm thÙc cho h‰t såch, nhÜ gån bÕ bùn nhÖ nÖi nܧc, cho ljn khi bát nܧc hoàn-toàn trong suÓt, Ãy là Ni‰t-bàn hi‹n hiŒn.

C.K‰t luÆn.

Nói tóm låi, DiŒt-lj tÙc là chân-lš ch¡c th¿c nói vŠ quä vÎ mà m¶t kÈ tu-hành có th‹ chÙng ÇÜ®c. Quä vÎ Ãy tÙc là Ni‰t-bàn. NhÜng vì tu-hành có thÃp có cao, có r¶ng có hËp nên quä chÙng, tÙc Ni‰t-bàn cÛng có thÃp, có cao, hoàn toàn ho¥c chÜa hoàn-toàn.

ñÓi v§i hàng Ti‹u-thØa, thì ba quä ÇÀu: Tu-Ça-hoàn, TÜ-Çà-hàm, A-na-hàm là thu¶c vŠ H»u-dÜ-y Ni‰t-bàn, vì phiŠn não chÜa hoàn-toàn tuyŒt diŒt. ChÌ Ç‰n quä vÎ A-la-hán là quä vÎ mà m†i phiŠn não Çã tuyŒt diŒt, m§i thu¶c vŠ Vô-dÜ-y Ni‰t-bàn.

So v§i ñåi thØa, thì A-la-hán cÛng còn H»u-dÜ-y Ni‰t-bàn, vì các vÎ A-la-hán m¥c dù phiŠn-não Çã dÙt såch, ngã chÃp Çã h‰t nhÜng pháp chÃp vÅn còn, còn thÃy pháp mình tu, có Ni‰t-bàn mình chÙng. ChÌ có Ni‰t-bàn cûa ñåi thØa m§i là Vô-dÜ-y Ni‰t-bàn, vì ª Çây Çã dÙt såch ngã chÃp, pháp chÃp, không còn thÃy có pháp mình tu, Ni‰t-bàn mình chÙng.

Ni‰t-bàn cûa ñåi thØa có hai loåi: Vô-trø-xÙ Ni‰t-bàn cûa các vÎ BÒ-tát, và Tánh-tÎnh Ni‰t-bàn là chân tánh bän lai thanh-tÎnh và sáng-suÓt cûa vÛ-trø, mà các ÇÙc PhÆt Çã th‹ chÙng.

Trên Çây là k‹ sÖ qua các loåi Ni‰t-bàn, là các quä vÎ cûa DiŒt-lj. MuÓn thÃy ÇÜ®c Ni‰t-bàn phäi t¿ mình thân chÙng, phäi th‹ nhÆp Ni‰t-bàn. MuÓn thân chÙng, th‹ nhÆp Ni‰t-bàn phäi tu theo phÜÖng-pháp mà ÇÙc PhÆt Çã dåy trong phÀn ñåo-lj. 

Ho¢ng Pháp