I. Mª ÇŠ:
M¶t câu nan giäi cûa nhân loåi: "VÛ trø vì Çâu mà có?" TØ xÜa ljn nay, câu hÕi này Çã làm cho bao nhiêu ÇÀu óc phäi vô cùng bÓi rÓi, th¡c m¡c, và có khi ljn cuÒng loån. Bao nhiêu m¿c Çã chäy, bao nhiêu giÃy Çã chÃt chÒng, bao nhiêu b†t mép Çã khô cån Ç‹ thuy‰t minh vŠ vÃn ÇŠ trên. NhÜng cuÓi cùng, nhân loåi vÅn chÜa thÃy ÇÜ®c thÕa mãn.
VŠ phía tri‰t gia, ngÜ©i thì cho vÛ trø do nܧc tåo thành, ngÜ©i thì cho do không khí, ngÜ©i cho do hÖi nóng, ngÜ©i cho do tÙ Çåi v.v... tåo thành.
VŠ phía các tôn giáo, thì hÀu h‰t ÇŠu tin vÛ trø do m¶t tåo-vÆt-chû d¿ng lên. Tåo-vÆt-chû Ãy tùy theo các tôn giáo mà có tên khác nhau: ho¥c Brahma, ho¥c Ng†c Hoàng ThÜ®ng ñ‰, ho¥c Chúa Tr©i, ho¥c Jéhovah v.v... VÆy vÃn ÇŠ này, Çåo PhÆt trä l©i nhÜ th‰ nào?

II. Chánh ÇŠ:
III. VÃn ÇŠ tiên quy‰t:
PhÆt giáo, khác v§i tôn giáo khác, không tin có Tåo vÆt chû. ñÓi v§i PhÆt giáo, thì vÛ trø vån h»u sanh ra, không nh© m¶t ÇÃng nào, hay m¶t phép nào ª ngoài nó cä, mà chÌ do t¿ k› nhân quä ti‰p nÓi mà thành. Cái quä ª bây gi© là do cái nhân ª trܧc, các cái nhân ª trܧc là do cái quä ª trܧc n»a, cÙ nhÜ th‰ Çi ngÜ®c trª lên mãi, nhân này quä n†, không bao gi© cùng. NhÜ th‰, ÇÓi v§i PhÆt giáo, vÛ trø là vô thÌ (không có ban ÇÀu). Mà Çã vô thÌ thì làm gì có cái nguyên nhân ÇÀu tiên?
Sª dï ngÜ©i Ç©i tin phäi có m¶t s¿ b¡t ÇÀu, là vì v§i s¿ nhÆn xét có gi§i hån cûa mình, thÃy vÆt gì cÛng có cái b¡t ÇÀu cä. Thí dø: cái bàn, trܧc khi chÜa có th® mc Çóng thì nó không có; hay con gà con, sanh ra là do mË nó v.v.. TÜÖng ÇÓi mà nói, thì cái bàn hay con gà có m¶t s¿ sinh thành; nhÜng n‰u chúng ta ÇØng c¡t xén th©i gian và không gian ra tØng khoäng m¶t nhÜ th‰, thì chúng ta thÃy r¢ng trܧc cái bàn không phäi là không có gì h‰t mà phäi có g‡, trܧc g‡ là cây, trܧc cây là håt v.v... Con gà cÛng nhÜ th‰, trܧc con gà con, có con gà mË; trܧc khi con gà mË là mË, thì nó là con, do m¶t con gà mË khác sinh ra v.v... Nguyên nhân thÙ hai làm cho ngÜ©i Ç©i tin có m¶t s¿ b¡t ÇÀu cûa vÛ trø vån h»u, là š niŒm sai lÀm vŠ quan niŒm "Có và Không". V§i con m¡t trÀn nông cån và hËp hòi, khi chúng ta thÃy m¶t khoäng trÓng, thì g†i là không; thÃy m¶t vÆt có màu s¡c, hình dáng, tr†ng lÜ®ng v.v... thì g†i là có. Và cÛng do s¿ quan sát hËp hòi, nông cån, chúng ta thÜ©ng có quan niŒm r¢ng: "cái không" có trܧc "cái có". Thí dø: M¶t khoäng ÇÃt kia, thÜ©ng ngày chúng ta Çi ngang qua Çó, nhÆn thÃy trên Ãy không có nhà cºa, ta g†i là ÇÃt trÓng. B¥t Çi m¶t dåo Ç sáu tháng, ta không Çi ngang qua Çó n»a. Bây gi© có viŒc Çi qua Çó låi, ta thÃy m¶t tòa nhà ÇÒ s cÃt lên, ta t¿ bäo khoäng ÇÃt Ãy h‰t trÓng rÒi. Trܧc là không mà bây gi© là có. Ta phóng Çåi š nghï Ãy ra và cho r¢ng" "cái không" có trܧc "cái có", hay "cái có" bao gi© cÛng ljn sau "cái không". Và chúng ta dÅn cái suy luÆn Ãy Çi xa hÖn Ç‹ k‰t luÆn r¢ng: "cái không" mà thành "có" ÇÜ®c, tÃt nhiên phäi có m¶t cái gì tåo ra".
NhÜng chúng ta Çã suy luÆn sai, và cái sai lÀm Ãy b¡t ÇÀu tØ quan niŒm sai lÀm vŠ "có" và "không".
Trܧc tiên chúng ta quên r¢ng: khoäng ÇÃt trÓng kia không phäi là  trÓng không, hoàn toàn không có gì cä, mà trÓng ª Çây là không có nhà. Và cái "có" sau này là có nhà, chÙ không phäi là hoàn toàn có, vì m¶t ngày kia nó cÛng tan rã và trª thành không.
Cái "có" và "không" ª Çây là "có", "không" tÜÖng ÇÓi. "Có" là có m¶t cái gì, và "không" cÛng là không m¶t cái gì. Còn nói m¶t cách tuyŒt ÇÓi, thì trong vÛ trø này chÜa bao gi© có m¶t cái không hoàn toàn không cä. CÛng nhÜ cái có mà ta thÜ©ng thÃy chung quanh ta cÛng không phäi hoàn toàn, vïnh viÍn có. "Có, không" ÇŠu tÜÖng ÇÓi, nghïa là d¿a vào nhau mà thành. Ho¥c trong m¶t ch‡ này có thì ch‡ khác không, ho¥c ÇÃp Ç°i nhau trong th©i gian có trܧc rÒi không sau, hay không trܧc rÒi có sau. Khi lÃy riêng ra tØng pháp mà xét thì, thÃy tuÀn t¿ có thành, trø, hoåi, không, nhÜng xét toàn th‹ thì phút giây nào cÛng ÇÒng th©i có thành, có trø, có hoåi, có không cä.
NhÜ th‰ Ç‹ k‰t luÆn: không phäi cái không xuÃt hiŒn trܧc cái có. "Không và có" ÇŠu xuÃt hiŒn m¶t lÀn. Và vì th‰, cho nên không th‹ có nguyên nhân ÇÀu tiên cûa cái có. Trong hiŒn tÜÖng gi§i, ta thÃy có sanh diŒt, có th‹ có, chúng ta cho là vô thÜ©ng. NhÜng n‰u xét toàn th‹ vÛ trø, ÇÙng vŠ thÆt tåi gi§i, thì ch£ng có sanh diŒt, mà vån h»u là thÜ©ng trø.
NhÜ trên Çã nói, không có nguyên nhân ÇÀu tiên. Và do Çó, ta së Ç¥t sai vÃn ÇŠ, n‰u ta hÕi: "nguyên nhân ÇÀu tiên là gì?" Và ta càng Çi xa hÖn n»a trong s¿ sai lÀm, khi hÕi: "Ai sáng tåo ra vÛ trø vån h»u?"
Phäi Ç¥t câu hÕi này m§i Çúng: "ThÆt th‹ cûa cái có và cái không tÜÖng ÇÓi (tÙc là vÛ trø vån h»u) là nhÜ th‰ nào?" Hay "thÆt tåi cûa vÛ trø nhÜ th‰ nào?"
ñó là câu hÕi thÙ nhÃt, nh¡m møc Çích tìm hi‹u thÆt th‹, thÆt tánh, thÆt tܧng, hay nói theo danh tØ tri‰t h†c, nh¢m møc Çích tìm hi‹u thÆt tåi cûa vÛ trø vån h»u.
Câu hÕi thÙ hai: "Phát nguyên tØ th¿c tåi, vÛ trø vån h»u Çã hình thành và bi‰n chuy‹n bªi nh»ng nguyên nhân gì và nhÜ th‰ nào?"
ñây là hai câu hÕi chính, sau Çó, chúng ta có th‹ thêm vào nh»ng câu hÕi phø nhÜ: "vÛ trø rng hay hËp, có cùng hay không cùng?"...
Trä l©i câu hÕi thÙ nhÃt, Çåo PhÆt có ThÆt tܧng luÆn; trä l©i câu hÕi thÙ hai, Çåo PhÆt có Duyên khªi luÆn; trä l©i câu hÕi thÙ ba PhÆt dåy: "vÛ trø hay th‰ gi§i là vô lÜ®ng vô biên vô cùng vô tÆn".
Dܧi Çây, chúng ta hãy lÀn lÜ®t trình bày, nh»ng vÃn ÇŠ trên.

IV. ThÆt tܧng luÆn: ThÆt th‹ cûa vÛ trø, vån vÆt nhÜ th‰ nào? chúng ta có th‹ bi‰t ÇÜ®c không?
ThÆt tܧng luÆn là lš thuy‰t giäi bày vŠ thÆt th‹ cûa vÛ trø. ThÆt th‹ hay thÆt tܧng cûa vÛ trø, Çåo PhÆt thÜ©ng g†i là ChÖn nhÜ. ChÖn nghïa là chÖn thÆt, không giä dÓi. NhÜ là luôn luôn nhÜ th‰, không bi‰n Ç°i, không sanh diŒt, không còn mÃt, vô thÌ vô chung. VÆy chÖn nhÜ là m¶t thÆt th‹ không bi‰n Ç°i, không sanh diŒt, không còn mÃt, vô thÌ vô chung, sáng suÓt, có Çû tÃt cä nh»ng diŒu døng ÇÙc tính.
ñ‹ chÌ chÖn nhÜ, nhiŠu khi PhÆt giáo, tùy theo m‡i trÜ©ng h®p, cÛng g†i b¢ng nh»ng danh tØ nhÜ: ChÖn tâm, Viên giác, Th¡ng nghïa, PhÆt tánh, Giác tánh, Pháp tánh, NhÜ nhÜ, NhÙt nhÜ v.v..
ThÆt ra thì khó mà k‹ cho h‰t nh»ng danh tØ chÌ cho ChÖn nhÜ. NhÜng dù có k‹ h‰t, thì cÛng chÌ là k‹ danh tØ, chÙ không th‹ nhÆn thÃy ÇÜ®c ChÖn nhÜ, chÌ có nh»ng vÎ giác ng m§i tr¿c nhÆn, m§i th‹ nhÆp, hay th‹ chÙng mà thôi.
Ngôn ng», væn t¿ chÌ có th‹ diÍn tä ÇÜ®c hiŒn tÜ®ng gi§i: còn khi muÓn trình bày vŠ th¿c tåi, thì trª thành bÃt l¿c. Và càng bám vào, càng y cÙ nhÃt thi‰t vào væn t¿, ngôn ng» låi càng Çi xa thÆt th‹, chân nhÜ. M¶t tri‰t gia Pháp, ông Bergson Çã nói rÃt Çúng r¢ng ngôn ng», danh t¿ Çã c¡t xén S¿ SÓng (thÆt tåi) ra thành manh múm. ThÆt th‰, m‡i tên g†i, m‡i ch» ÇŠu có m¶t phåm vi, m¶t ni dung nhÃt ÇÎnh cûa nó. Dùng m¶t cái có hån lÜ®ng Ç‹ Ço lÜ©ng, dò xét m¶t cái không hån lÜ®ng, vÜ®t ra ngoài không gian và th©i gian, thì ch¡c ch¡n là phäi sai lÀm.
Cho nên thái Ç Çúng Ç¡n nhÃt, Ç‹ tr¿c nhÆn thÆt th‹ chân nhÜ là im l¥ng, lìa xa væn t¿, ngôn ng». ñó là thái Ç mà ÇÙc PhÆt Çã áp døng lÀn ÇÀu tiên sau khi chÙng Çåo dܧi cây BÒ ñŠ.
NhÜng n‰u không nói gì cä thì làm sao cÙu Ç ÇÜ®c chúng sanh, làm sao ÇÜa nhân loåi ljn b© giác. CuÓi cùng ÇÙcPhÆt phäi nói. NhÜng khi nói ljn cái khó nhÃt là "ThÆt tåi" hay "ChÖn nhÜ", thì ÇÙc PhÆt không th‹ dùng m¶t lÓi nhÜ thông thÜ©ng ÇÜ®c. Do Çó, mà chúng ta thÃy trong kinh Çi‹n PhÆt giáo, có nh»ng cách nói m§i nghe thì rÃt vô lš, gàn dª nhÜ: cÛng có, cÛng không, không phäi không, không phäi có, không phäi ÇÒng, không phäi khác, cÛng ÇÒng, cÛng khác, không phäi m¶t, không phäi nhiŠu, không phäi nh§p, không phäi såch v.v... và v.v...
NhÜng, m¥c dù Çã nói nhÜ th‰ rÒi, ÇÙc PhÆt vÅn s® ngÜ©i Ç©i chÃp vào nh»ng câu nói Ãy mà cho là thÆt, nên Ngài låi rào Çón thêm n»a: "chân lš nhÜ m¥t træng, giáo lš ta dåy nhÜ ngón tay Ç‹ chÌ m¥t træng cho các ngÜ©i thÃy. ñØng nhÆn lÀm ngón tay ta là m¥t træng". Hay "Nh»ng ÇiŠu ta bi‰t nhÜ lá trong rØng, và cái gì ta nói nhÜ n¡m lá trong tay này". Hay "Y theo kinh Çi‹n giäi nghïa thì oan cho tam th‰ chÜ PhÆt, nhÜng lìa kinh ra m¶t ch» thì låi ÇÒng v§i ma thuy‰t". Hay: "SuÓt Ç©i, NhÜ Lai chÜa hŠ nói m¶t câu nào".
Tóm låi, møc Çích cûa ThÆt tܧng luÆn là muÓn cho chúng ta nhÆn chân r¢ng: ThÆt tåi, hay Chân nhÜ không th‹ dùng ngôn ng» væn t¿ mà thÃy ÇÜ®c; trái låi, phäi r©i bÕ tÃt cä danh tܧng mà tr¿c nhÆn. NhÜng Ç‹ có m¶t š niŒm thô thi‹n vŠ Chân nhÜ, hãy t¿ bäo r¢ng: "Chân nhÜ là cái gì trái h£n v§i hiŒn tÜ®ng gi§i". Hay: "HiŒn tÜ®ng gi§i là m¥t trái cûa Chân nhÜ."
NhÜng, khi nói ljn hai ch» "m¥t trái" ÇØng liên tܪng r¢ng có m¶t "bŠ m¥t" nhÜ bao nhiêu bŠ m¥t ta thÜ©ng thÃy trong hiŒn tÜ®ng gi§i.

V. Duyên khªi luÆn: (hay luÆn vŠ nguyên nhân sanh khªi cûa vÛ trø)
Duyên khªi luÆn tÙc là nh»ng lš thuy‰t nói vŠ nguyên nhân hay lš do sanh khªi cûa hiŒn tÜ®ng gi§i.
Duyên khªi luÆn trong PhÆt giáo có nhiŠu thuy‰t; nh»ng thuy‰t này không trái ngÜ®c nhau, mà chÌ khác nhau vŠ phÜÖng diŒn sâu cån, rÓt ráo hay chÜa mà thôi. VÆy chúng ta hãy tuÀn t¿ Çi tØ cån ljn sâu:
1. NghiŒp cäm duyên khªi:
 NghiŒp cäm duyên kh§i luÆn là chû trÜÖng cûa Ti‹u-thØa nguyên thÌ PhÆt giáo. Lš thuy‰t này rút ra tØ trong "TÙ diŒu lj" và "ThÆp nhÎ nhân duyên". NhÜ chúng ta Çã h†c vŠ "TÙ diŒu lj", PhÆt dåy nguyên nhân cûa Çau kh°, cûa sanh tº luân hÒi là do "ho¥c nghiŒp". Ho¥c tÙc là mê v†ng; có hành Çng sai lÀm, vì hành Çng sai lÀm nên chÎu quä Çau kh°...và cái vòng nhân quä luân hÒi cÙ ti‰p tøc mãi, tåo ra có chánh báo là thân ta và y báo tÙc là sÖn hà Çåi ÇÎa. SÖn hà Çåi ÇÎa sª dï có là có m¶t cách tÜÖng ÇÓi v§i thân ta mà thôi. Khi nghiŒp nhân bi‰n Ç°i thì nghiŒp quä cÛng bi‰n Ç°i và do Çó chánh báo và y báo cÛng bi‰n Ç°i theo. NgÜ©i khi tåo nh»ng nghiŒp nhân làm ngÜ©i thì Ç©i sau ÇÀu thai låi, chánh báo vÅn là ngÜ©i và y báo vÅn là sÖn hà, Çåi ÇÎa nhÜ ngÜ©i Çã nhÆn thÃy. NhÜng n‰u tåo nh»ng nghiŒp nhân d», thì chánh báo ª Ç©i sau së là loài súc sinh hay ngå qu›, và y báo, tÙc là cänh gi§i ª chung quanh cÛng không còn giÓng nhÜ cänh gi§i cûa ngÜ©i n»a, nghïa là vÛ trø, vån h»u së bi‰n Ç°i theo tÀm m¡t và s¿ hi‹u bi‰t cûa các loài Ãy. Do Çó mà g†i là "nghiŒp cäm", nghïa là do nghiŒp nhÜ th‰ nào, thì cäm th† cái thân và cänh nhÜ th‰ Ãy. Nói m¶t cách t°ng quát, do nghiŒp l¿c mà có thân (chánh báo) và th‰ gi§i (y báo). Chánh báo và y báo có th‹ th‰ này hay th‰ khác, tÓt hay xÃu, là do nghiŒp lành hay d». NhÜng dù sao, hÍ còn nghiŒp là còn có hiŒn tÜ®ng gi§i. DÙt trØ ÇÜ®c nghiŒp là trª vŠ v§i Chân nhÜ, là nhÆp Ni‰t bàn.
2. A-låi-da duyên khªi:
Thuy‰t này thuc vŠ ñåi ThØa ThÌ giáo, Çi sâu hÖn thuy‰t trên m¶t tÀng. Trong thuy‰t nghiŒp cäm duyên khªi, chÌ nói có sáu thÙc là nhãn, nhÌ, tÏ, thiŒt, thân, š. Sau khi ch‰t, ngÛ uÄn tan rã, nghiŒp l¿c dÅn d¡t Çi ÇÀu thai. NhÜng dÅn d¡t cái gì? Løc thÙc hay š thÙc sanh diŒt vô thÜ©ng, bi‰n chuy‹n luôn luôn, thì nghiŒp dù còn, mà lÃy gì gi» gìn cái nghiŒp quä, khi‰n cho nó tri‹n chuy‹n không dÙt?
ñåi ThØa thÌ giáo, b° khuy‰t cho thuy‰t trên, tìm thÃy trên hai thÙc n»a là ñŒ thÃt thÙc hay Måt na thÙc, và ñŒ bát thÙc hay A låi da thÙc.
Måt na nghïa là cÀm b¡t lÃy ch‡ thÃy bi‰t, nghïa là t¿ nhÆn có m¶t cái ngã, và gìn gi» cái ngã Ãy. NhÜng làm sao gi» ÇÜ®c cái giä ngã Ãy, trong lúc ngÛ uÄn, løc thÙc ÇŠu sanh diŒt vô thÜ©ng h®p ly mãi mãi? VÆy thì dܧi Måt na thÙc, tÃt phäi có m¶t thÙc khác thÜ©ng tåi, trùm chÙa tÃt cä chûng tº cûa các pháp m§i ÇÜ®c.
ñó chính là thÙc thÙ Tám, hay A låi da thÙc, hay tång thÙc (thÙc trùm chÙa). ThÙc này không phäi vô thÜ©ng nhÜ ngÛ uÄn, mà là h¢ng khªi, thÜ©ng tåi. Nó có hai công næng: m¶t là thâu nhi‰p tÃt cä các pháp, hai là sinh khªi tÃt cä các pháp. Khi chúng ta gây thiŒn nghiŒp hay ác nghiŒp, thì nh»ng chûng tº ÇÜ®c dÒn chÙa vào Tång thÙc, ljn khi Çû nhân duyên thì nh»ng chûng tº Ãy phát ra hiŒn hành.
Bªi A-låi-da thÙc bao gÒm h‰t thäy chûng tº cûa chÜ pháp, nên nó phát hiŒn ÇÜ®c h‰t næng l¿c vô hån cûa vån tÜ®ng. Khi cæn thân cûa ta vØa phát sanh là nó bao gÒm hàm khách quan gi§i (tÙc là vån vÆt). Khách quan gi§i thiên sai vån biŒt là do trong chû quan gi§i có š thÙc tác Çng mà a.
Tóm låi, A låi da thÙc là cái cæn bän cûa hiŒn tÜ®ng gi§i. TØ vô thÌ, A låi da thÙc Çã bao gÒm chûng tº. HiŒn tÜ®ng gi§i do chûng tº này mà phát hiŒn. HiŒn tÜ®ng Çã phát hiŒn thì kích thích phát sinh duyên m§i, dÅn ljn ch‡ tác døng. NhÜ th‰, chûng tº cùng hiŒn tÜ®ng, nhân quä nhau mãi, mà làm cho hi‹n hiŒn vån h»u, và làm nŠn móng qua bao ki‰p nhân quä luân hÒi.
NhÜng, n‰u A låi da thÙc là nŠn móng cûa nhân quä luân hÒi, thì A låi da thÙc cÛng là cæn nguyên cûa giäi thoát, vì trong A låi da thÙc có Çû cä chûng tº h»u lÆu và chûng tº vô lÆu. Chûng tº h»u lÆu là nh»ng håt giÓng phát sanh ra thiên sai vån biŒt, tÙc là hiŒn tÜ®ng gi§i; còn chûng tº vô lÆu, ÇÓi v§i ngoåi gi§i bi‰t có hÜ v†ng, cho nên không Çû cho tâm v†ng džng, do Çó có th‹ ÇÜa ljn s¿ giäi thoát.
3.  Chân nhÜ duyên khªi:
Thuy‰t này là cûa ñåi ThØa Chung giáo. Theo ñåi ThØa Chung giáo thì chân nhÜ tùy duyên sanh ra muôn pháp; hay nhÃt thi‰t duy tâm tåo. Tâm bao gÒm tÃt cä và có hai phÜÖng diŒn: vŠ phÜÖng diŒn Çng, thì tâm là cái cºa cûa Chân nhÜ.
NhÜng vì sao, cÛng m¶t tâm mà có hai phÜÖng diŒn tÜÖng phän nhÜ th‰? ƒy bªi vô minh. Chân nhÜ vÓn là thÜ©ng trø, bÃt Çng, nhÜng bªi vô minh làm duyên, khi‰n cho nó v†ng Çng, làm ra thiên sai vån biŒt. Vô minh không phäi là vÆt có thÆt, nó d¿a vào tâm th‹ mà có. Nó là m¶t v†ng niŒm, cho nên trong kinh thÜ©ng nói: "hÓt nhiên niŒm khªi, g†i là vô minh". Do cái v†ng niŒm Ãy mà thÃy có chû quan, có khách quan, có t¿ ngã, có phi ngã, có vÛ trø, vån h»u.
NhÜng vån h»u không phäi ngoài tâm mà tÒn tåi ÇÜ®c. Chân nhÜ tuy bÎ vô minh kích thích mà diêu Çng, nhÜng trong Çng có tÎnh, trong tÎnh có Çng, cÛng nhÜ nܧc và sóng ª trong bi‹n: ñÙng vŠ phÜÖng diŒn nܧc mà nhìn , thì tÃt cä sóng ÇŠu là nܧc: ÇÙng vŠ phÜÖng diŒn sóng mà nhìn,thì tÃt cä nܧc ÇŠu là sóng. Tâm dø cho bi‹n, Chân nhÜ dø cho nܧc, và vån tÜ®ng gi§i dø cho sóng. Chúng sanh, vì vô minh che lÃp nên chÌ thÃy có vån tÜ®ng gi§i; BÒ tát và PhÆt vì Çã trØ vô minh nên thÃy vån tÜ®ng là chân nhÜ: TÎnh là chân nhÜ, ñng là vån tÜ®ng. ñng, TÎnh không r©i nhau, không cùng là m¶t, nhÜng cÛng không phäi là khác nhau. ñó là hai phÜÖng diŒn cûa Tâm. ñ‹ chÌ hai phÜÖng diŒn này, trong kinh thÜ©ng có câu: "Tùy duyên bÃt bi‰n, bÃt bi‰n tùy duyên". Tùy duyên tÎnh, sanh ra tÙ thánh, tùy duyên nhiÍm sanh ra løc phàm. TØ tÎnh trª thành Çng là Çi vào cºa cûa sanh diŒt, và Çó cÛng là nguyên nhân phát tri‹n cûa vÛ trø vån h»u. TØ Çng trª vŠ tÎnh là Çi ra cºa chân nhÜ, và Çó cÛng là nguyên nhân cûa giäi thoát.
4. Løc Çåi duyên khªi:
Løc Çåi duyên khªi là chû trÜÖng cûa MÆt tôn hay ChÖn ngôn tôn. Løc Çåi là: ÇÎa, thûy, hoä, phong, không (tÙc là không gian) và thÙc. Næm Çåi trܧc thuc vŠ s¡c pháp (tÙc là vÆt), Çåi thÙ sáu thuc vŠ tâm pháp (tÙc là tâm). Sáu Çåi này m‡i m‡i ÇŠu dung thông ngæn ngåi nhau, và tùy duyên sanh khªi ra vÛ trø vån h»u.
Chia ra vÆt và tâm là trí thÙc cûa ta phân biŒt ra nhÜ th‰, chÙ bän th‹ cûa thÆt tåi vÅn là m¶t, vÅn không th‹ phân chia ÇÜ®c. VÆt là hình tܧng, tâm là l¿c hoåt Çng. L¿c không lìa ÇÜ®c hình. Lìa hình thì l¿c ch£ng tÒn tåi ÇÜ®c. Còn hình n‰u không nh© l¿c thì không phát hiŒn ÇÜ®c. VÆt và tâm là hai phÜÖng diŒn cûa bän th‹ nhÙt nhÜ.
Ta có dây là do Løc Çåi k‰t h®p mà ra. Løc Çåi ly tán thì ta không còn. Còn mÃt ch£ng qua là m¶t cuc Ç°i thay cûa Løc Çåi mà thôi. Løc Çåi k‰t h®p và ly tán làm thành vÛ trø hoåt Çng. ñÙng vŠ phÜÖng diŒn t°ng quát mà nhìn, thì vÛ trø là m¶t s¿ hoåt Çng không ngØng cûa Løc Çåi.
Chân nhÜ là th¿c th‹ cûa løc Çåi, mà lš tánh cûa ta trØu tÜ®ng ÇÜ®c. Lìa hiŒn tÜ®ng không có thÆt th‹ ÇÜ®c, lìa vÆt không có lš ÇÜ®c.
Thánh, phàm khác nhau, thiŒn, ác khác nhau ª ch‡ bi‰t hay không bi‰t phân biŒt chân nhÜ v§i hiŒn tÜ®ng.
5.- Pháp-gi§i duyên khªi:
Pháp gi§i duyên khªi là chû trÜÖng cûa ñåi -thØa viên-giáo (Hoa-nghiêm tôn). Thuy‰t này có r¢ng pháp-gi§i (tÙc là vÛ trø vån-h»u) là m¶t duyên khªi rÃt l§n nghïa là các pháp làm nhân, làm duyên cho nhau, nÜÖng t¿a, tÜÖng phän, dung thông nhau mà thành lÆp.
Cái næng l¿c chû Çng cûa pháp-gi§i duyên khªi không phäi thuc vŠ "nghiŒp l¿c" cûa chúng sanh, không phäi ''tång thÙc'' sai biŒt sanh diŒt cûa A-låi-da, cÛng không phäi cái "lš tánh bình Ç£ng " bÃt sanh bÃt diŒt cûa chân nhÜ, mà chính là do vån pháp, pháp này dung thông v§i pháp kia, pháp kia dung thông v§i pháp này, cùng nhau làm duyên khªi, m‡i l§p m‡i l§p không cùng tt, cho nên g†i là "vô tÆn duyên khªi" hay "trùng trùng duyên khªi".
NhÜ th‰, vÛ trø vån h»u là m¶t cuc Çåi hoåt Çng cûa hiŒn tÜ®ng, tØ vô thÌ Ç‰n vô chung, nÓi ti‰p và lan tràn vô cùng tÆn, nhÜ nh»ng Ç®t sóng. Vì có hoåt Çng nên m§i có sanh diŒt chuy‹n bi‰n, tÙc là không có vån tÜ®ng, không có vÛ trø.
Sª dï các pháp làm nhân, làm duyên hòa h®p, dung thông nhau ÇÜ®c là do mÜ©i Ç¥c tánh kÿ diŒu mà ñåi -thØa viên giáo g†i là "mÜ©i món huyŠn môn". Låi do mÜ©i môn "huyŠn môn" này, mà trong pháp-gi§i, S¿, (chÌ cho s¿ tܧng sai biŒt), Lš (chÌ cho lš tánh bình Ç£ng), Lš-s¿ và S¿-S¿ ÇÜ®c dung thông vô ngåi (xem låi bÓn "pháp-gi§i" và mÜ©i "huyŠn môn" trong bài nói vŠ Hoa Nghiên tôn).
Trong duyên khªi luÆn cûa PhÆt giáo, chúng ta thÃy có næm thuy‰t. ñó là: NghiŒp-cäm duyên khªi, A-låi-da duyên khªi, chân nhÜ duyên khªi, Løc-Çåi duyên khªi và pháp gi§i duyên khªi. Có ngÜ©i ngåc nhiên t¿ hÕi: tåi sao cÛng là PhÆt dåy cä, mà låi bÃt nhÃt nhÜ th‰? Khi thì PhÆt dåy chúng sanh và th‰ gi§i do NghiŒp-cäm mà phát sanh, khi thì dåy do A-låi-da thÙc, khi thì do chÖn-nhÜ, khi thì do Løc-Çåi, khi thì Trùng Trùng duyên khªi, vÆy thì bi‰t theo lš thuy‰t nào Çúng?
 - S¿ sai khác Çó là vì cæn cÖ cûa chúng sanh không ÇÒng, phäi d¡t dÅn dÀn dÀn tØ thÃp ljn cao, chúng sanh m§i hi‹u ÇÜ®c.
 ñÓi v§i hàng Ti‹u-thØa thì PhÆt nói: "nghiŒp", vì hàng Ti‹u-thØa chÜa nhÆn ÇÜ®c tång thÙc, chûng tº....lÀn lên . ñ‰n ñåi -thØa ThÌ-giáo, các bÆc này vì m§i hܧng vŠ ñåi -thØa, chÜa rõ chÖn nhÜ tùy duyên sanh ra các pháp, nên PhÆt chÌ nói vŠ "A-låi-da thÙc". ñ‰n ñåi-thØa ñÓn giáo vì hång này chÜa nhÆn ÇÜ®c lš "Trùng Trùng duyên khªi", nên PhÆt nói "ChÖn nhÜ tùy duyên sanh ra các pháp ". ñ‰n ñåi -thØa Viên giáo, thì các bÆc BÒ Tát cæn cÖ Çã thuÀn thøc, nên PhÆt m§i nói ljn "Løc Çåi" và "Trùng Trùng duyên khªi".
S¿ sai khác ª Çây, chÌ là sai khác vŠ tÀng bÆc, chÙ không phäi sai khác vŠ ni dung; sai khác vŠ khía cånh ÇÙng nhìn và tÀm m¡t rng hËp, chÙ không phäi sai khác vŠ bän chÃt.
Nhìn m¶t cách nông cån và nhÕ hËp thì chÌ thÃy có nghiŒp l¿c; nhÜng nhìn sâu hÖn và rng hÖn tí n»a thì thÃy: dܧi cái nghiŒp l¿c, là A-låi-da thÙc. Nhìn sâu và rng hÖn n»a thì thÃy dܧi A-låi-da thÙc là Chân-nhÜ.
Vì Chân-nhÜ tùy duyên mà sanh ra hiŒn tÜ®ng. Trܧc thì bäo r¢ng có A-låi-da thÙc m§i phát khªi ra hiŒn tÜ®ng. ñây thì t¿ ChÖn-nhÜ tùy duyên mà hiŒn tÜ®ng phát khªi. Khi Çã khám phá ra Chân-nhÜ rÒi, n‰u nghiên cÙu kÏ lÜ«ng tÜ©ng tÆn hÖn n»a, thì nhÆn thÃy Chân nhÜ không phäi là m¶t cái gì xa lå, mà chính là chân-nhÜ n¢m ngay nÖi vån tÜ®ng. Chân-nhÜ là khía cånh TÎnh, mà vån tÜ®ng là khía cånh ñng cûa m¶t cái g†i là "NhÃt nhÜ" hay "Tâm". NhÜng n‰u Çi sâu hÖn n»a, thì TÎnh và ñng không phäi là hai khía cånh riêng rë, mà chính ngay trong ñng có TÎnh, trong TÎnh có ñng. ñng là "s¿" (vån tÜ®ng), TÎnh là "lš" mà ta tr¿c nhÆn ÇÜ®c qua "S¿" qua cái "Trùng Trùng duyên khªi" cûa vån h»u.
ñ‰n "Chân nhÜ duyên khªi" luÆn là tâm Çã tìm ljn cái cæn nguyên cûa vÛ trø vån h»u. NhÜng n‰u còn phäi nói ljn "Løc Çåi duyên khªi" và "Pháp-gi§i duyên khªi" là muÓn tìm hi‹u cái hành tܧng, cái then máy cûa vån tÜ®ng Ç‹ tr¿c nhÆn chÖn nhÜ. "Løc Çåi duyên khªi'' luÆn là d¿a trên kinh nghiŒm mà suy diÍn chân nhÜ . Hai luÆn này không khác nhau vŠ ni dung hay tØng b¿c, mà chÌ khác nhau vŠ luÆn pháp mà thôi. M¶t bên Çi tØ s¿ ljn lš, m¶t bên Çi tØ lš ljn s¿.
N‰u có th‹ dùng m¶t ví dø Ç‹ chÙng minh m¶t cách cø th‹ nh»ng lš lë vØa nói ljn trên Çây, chúng tôi xin mån phép dùng m¶t thí dø thô sÖ sau Çây, nhÜng xin thÜa trܧc r¢ng thí dø không phäi là lš lë, mà chÌ nói lên m¶t khía cånh nào cûa lš lë mà thôi.
Chúng ta Çi vào xem m¶t råo hát kÿ lå, khi Çèn Çã t¡t và không bi‰t trên sân khÃu ngÜ©i ta Çã b¡t ÇÀu trình diÍn tØ lúc nào. Råp hát tÓi mò, trên sân khÃu cÛng không sáng mÃy, mà chúng ta ÇÙng ª Çàng sau xa. Trܧc sân khÃu, nhiŠu l§p màn mÕng buông xuÓng (dø cho vô minh). Khi chúng ta vào thì m¶t tÃm màn tØ tØ kéo lên. Chúng ta thÃy l© m© nh»ng cánh tay, nh»ng cái chân và cái miŒng cûa m¶t con nm nhân Çang múa máy, ca hát trên sân khÃu. Chúng ta Çoán ch¡c ª phía trong, ª Çàng sau con nm nhân Ãy có m¶t Çng l¿c (dø cho nghiŒp cäm duyên khªi) làm cho con nm nhân kia múa máy, ca hát.
M¶t cái màn n»a vén lên và ta ti‰n t§i thêm m¶t mÙc n»a Ç‹ nhìn. Chúng ta thÃy bóng dáng m¶t ngÜ©i Çang ÇÙng sau con nm nhân kia (dø cho A-låi-da duyên khªi).
M¶t cái màn n»a vén lên và ta ti‰n t§i gÀn sân khÃu hÖn n»a. Ta thÃy rõ ràng hÖn. Thì ra con ngÜ©i và nm nhân là m¶t: con ngÜ©i mang l§p nm nhân và Çã múa máy ca hát (dø cho ChÖn nhÜ duyên khªi).
M¶t bÙc màn n»a ÇÜ®c kéo lên, và ta Çi sát ljn sân khÃu, ta nhìn thÃu suÓt ljn hÆu trÜ©ng. Ta thÃy rõ m‡i vÆt, m‡i ngÜ©i, tØng chi ti‰t m¶t trên sân khÃu, s¿ liên låc gi»a vÆt này v§i vÆt kia, gi»a ngÜ©i làm trò, ngÜ©i kéo màn, ngÜ©i Çåo diÍn v.v....(dø cho Løc Çåi duyên khªi).
Sau khi Çã quan sát kÏ lÜ«ng sân khÃu, ta xây m¥t låi nhìn khán giä, và ta Çã khám phá m¶t bí mÆt vô cùng quan tr†ng: s¿ liên låc mÆt thi‰t gi»a ngÜ©i Çóng trò và khán giä. NgÜ©i Çóng trò vui thì khán giä vui, ngÜ©i Çóng trò than thª thì khán giä buÒn. NgÜ®c låi, khán giä cÛng änh hܪng rÃt nhiŠu ljn ngÜ©i Çóng trò: ngÜ©i Çóng trò tuân theo š muÓn cûa khán giä, khi Çóng hay thì khán giä v‡ tay hoan hô và b¡t buc diÍn viên phäi Çóng låi; khi diÍn dª, thì khán giä la ó, phän ÇÓi ...DiÍn viên và khán giä, hÆu trÜ©ng và tiŠn trÜ©ng, tÃt cä m¶t råp hát ÇŠu liên låc mÆt thi‰t v§i nhau, làm nhân duyên cho nhau, änh hܪng mÆt thi‰t lÅn nhau (dø cho Pháp-gi§i duyên khªi).
ñ‹ k‰t luÆn vŠ chÜÖng Duyên Khªi luÆn này, chúng ta có th‹ tóm t¡t nhÜ sau:
5. NghiŒp cäm Duyên Khªi, muÓn nói: nghiŒp l¿c và nguyên nhân cûa hiŒn tÜ®ng gi§i. NghiŒp b«i mê ho¥c mà có.
6. A-låi-da Duyên Khªi, muÓn nói: cæn nguyên cûa hiŒn tÜ®ng gi§i là a-låi-da thÙc. A-låi-da bao trùm tÃt cä chúng tº h»u lÆu mà phát sanh vÛ trø vån h»u. MuÓn giäi thoát khÕi hiŒn tÜ®ng gi§i thì phäi huân tÆp và làm phát hiŒn chûng tº vô lÆu.
7. Chân nhÜ Duyên Khªi, là muÓn nói: chân nhÜ vì duyên v§i vô minh mà diêu Çng và làm phát sanh ra vÛ trø vån h»u.
8. Løc Çåi Duyên Khªi và Pháp-gi§i Duyên Khªi là hai thuy‰t mÜ©ng tÜ®ng giÓng nhau, ÇŠu thuy‰t minh hai phÜÖng diŒn hiŒn tÜ®ng và thÆt th‹ cûa nhÃt-nhÜ. BÃt tri bÃt giác là cái nguyên nhân cûa hiŒn tÜ®ng. Tri giác ÇÜ®c thì giäi thoát ÇÜ®c.
Nh»ng thuy‰t trên này ÇŠu có nh»ng Çi‹m giÓng nhau: m‡i thuy‰t ÇŠu công nhÆn có chÖn nhÜ là bän th‹ cûa vÛ trø vån h»u. Cái nguyên nhân làm sanh khªi vÛ trø vån h»u là mê v†ng hay vô minh. MuÓn giäi thoát thì phäi trØ cho ÇÜ®c mê v†ng.

VI. Không gian và th©i gian cûa pháp gi§i:
Chúng ta Çã nói vŠ nguyên nhân sanh khªi cûa vÛ trø, vån h»u. ñ‰n Çây chúng ta hãy nghe PhÆt dåy vŠ s¿ rng l§n vô biên và s¿ tÒn tåi vô cùng cûa vÛ trø, hay pháp gi§i.
1. Không gian: Vô cùng tÆn
Theo l©i dåy cûa các kinh, thì vÛ trø hay nói theo danh tØ cûa PhÆt giáo: pháp-gi§i rng l§n vô cùng vô tÆn. Th‰-gi§i mà chúng ta ª Çây không phäi là m¶t, mà nhiŠu nhÜ cát sông H¢ng. CÙ m¶t ngàn th‰ gi§i nhÕ hiŒp thành m¶t Ti‹u-thiên th‰ gi§i; hiŒp m¶t ngàn Ti‹u-thiên th‰ gi§i thành m¶t Trung thiên th‰ gi§i; hiŒp m¶t ngàn Trung thiên th‰ gi§i thành m¶t ñåi -thiên th‰ gi§i, hay "tam thiên Çåi thiên th‰ gi§i". M‡i tam thiên Çåi thiên th‰ gi§i gÒm có m¶t ngàn triŒu th‰ gi§i cûa chúng nhÕ nhÜ th‰ gi§i ta. HÖn n»a, vÛ trø không phäi chÌ có m¶t ñåi -thiên tam thiên Çåi thiên th‰ gi§i, mà gÒm có vô sÓ ñåi -thiên tam thiên Çåi thiên th‰ gi§i.
2. Th©i gian: Không nghï bàn.-
 PhÆt Çã dåy: "các pháp h»u vi, bÃt cÙ m¶t pháp nào cÛng ÇŠu bÎ bÓn th©i kÿ chi phÓi, tÙc là thành, trø, hoåi, không". Th‰ gi§i cÛng vÆy, không th‹ thoát ra ngoài cái luÆt: thành, trø, hoåi, không Ãy ÇÜ®c. NhÜng bi‰t vì trong pháp gi§i có không bi‰t bao nhiêu th‰ gi§i, nên s¿ thành, trø cûa m¶t th‰ gi§i này là s¿ hoåi. Không cûa m¶t th‰ gi§i khác, cÙ nhÜ th‰ mà xoay vòng không dÙt.
N‰u lÃy riêng ra m¶t th‰ gi§i Ç‹ Ço lÜ©ng th©i gian, thì chúng ta së có m¶t con sÓ nhÜ sau: M‡i m¶t th‰ gi§i ÇŠu có bÓn th©i kÿ hay bÓn trung ki‰p; m‡i trung ki‰p có hai mÜÖi ti‹u-ki‰p, m‡i ti‹u ki‰p có mÜ©i sáu triŒu (16.000.000) næm. NhÜ th‰ m¶t th‰ gi§i tØ khi thành lÆp, ljn khi tiêu diŒt, phäi träi qua: 4x20x16.000.000 = 1.280.000.000. NhÜng chúng ta Çã bi‰t th‰ gi§i nhiŠu nhÜ cát sông H¢ng, thì s¿ tÒn tåi cûa Pháp-gi§i lâu dài không th‹ suy tính, nghï bàn ÇÜ®c.
Ÿ Çây, chúng ta không có š nêu lên m¶t con sÓ nhÜ trên ÇÍ Ço lÜ©ng Çích xác s¿ rng l§n và s¿ dài lâu cûa Pháp-gi§i là bao nhiêu. Chúng ta chÌ có møc Çích là nêu lên nh»ng con sÓ Ç‹ có š niŒm vŠ "s¿ vô cùng cô tÆn, vô thÌ, vô chung" cûa Pháp-gi§i mà thôi. Ý-niŒm Ãy, ngày nay cÛng ÇÜ®c khoa h†c tán ÇÒng.

C. K‰t luÆn:
Pháp-gi§i tuy rng l§n vô cùng vô tÆn, nhÜng nhÜ chúng ta Çã thÃy trong Çoån nói vŠ "Duyên khªi luÆn", pháp-gi§i và nhân sanh änh hܪng tr¿c ti‰p lãnh nhau. HÖn n»a, nhÜ trong nghiŒp cäm duyên khªi Çã nói: vÛ trø do nghiŒp l¿c cûa chúng sanh chiêu cäm k‰t thành; nghiŒp lành chiêu cäm thì thân cæn ÇÜ®c viên mãn, mà vÛ trø cÛng tÓt ÇËp; còn nghiŒp d» chiêu cäm thì thân cæn xÃu xa mà vÛ trø ô u‰, l¡m tai h†a.
Còn theo nhÜ A-låi-da duyên khªi Çã nói: do chúng tº trong A-låi-da thÙc huân tÆp và hiŒn hành mà chúng ta có cæn thân vŠ th‰ gi§i nhÜ th‰ này hay thé khác. N‰u chúng ta huân tÆp chûng tº h»u lÆu thì chúng ta quay cuÒng mãi trong cänh gi§i Çau kh°, ô trÜ®c; n‰u chúng ta huân tÆp chûng tº vô lÆu, thì chúng ta së thoát ra khÕi cänh gi§i kh° Çau này.
Theo trình Ç, cæn cÖ cûa chúng ta hiŒn tåi thì hai thuy‰t trên này thích h®p v§i chúng ta hÖn; còn ba thuy‰t dܧi thì vì cao quá, khó mà th¿c hành cho ÇÜ®c.
VÆy chúng ta hãy nghe l©i cûa PhÆt dåy trong hai thuy‰t "NghiŒp cäm duyên khªi" và "A-låi-da duyên khªi" mà cäi tåo vÛ trø và nhân sinh.
Trong hai pháp này, vŠ nghiŒp thì chúng ta nên dÙt trØ "s¿ ho¥c" và "lš ho¥c" cäi tåo các nghiŒp dº Ç°i låi các viŒc lành, tÙc là ta chiêu cäm lÃy quä báo Ç©i sau ÇÜ®c thân th‹ và vÛ trø rÃt trang nghiêm tÓt ÇËp, không còn bÎ kh° quä nhÜ hiŒn nay n»a.
VŠ chûng tº, thì h¢ng ngày chúng ta nên cÄn thÆn trong s¿ huân tÆp. Bªi vì công viŒc h¢ng ngày ÇŠu ghi vào tång thÙc chúng ta, không khi nào mÃt ÇÜ®c. Ta phäi huân tÆp nh»ng ÇiŠu chân lë chính cûa thánh hiŠn. Còn vŠ phÀn tu tÆp, chúng ta phäi quán tÃt cä các pháp ÇŠu do Duy thÙc tåo, và phäi phá trØ ngã chÃp và pháp chÃp.
Làm ÇÜ®c nhÜ th‰, ch¡c ch¡n chúng ta së cäi tåo thân th‹ và vÛ trø xÃu xa này trª thành trang nghiêm tôt ÇËp.