PhÆt H†c Ph° Thông
Hóa ThÜ®ng Thích ThiŒn Hoa

NgÛ ñình Tâm Quán

NgÛ ñình Tâm quán là næm phÜÖng pháp quán tܪng Ç‹ ÇØng v†ng tâm. V†ng tâm là cæn bŒnh chính làm cho con ngÜ©i phiŠn não kh° Çau. Nó thúc ÇÄy ngÜ©i ta chåy theo ngÛ døc, nó che m© lÜÖng tri, làm cho cái tâm, vÓn là sáng suÓt, trª nên tÓi tæm, không bi‰t Çâu là thÆt, Çâu là giä, Çâu là chính, Çâu là tà, Çâu là hay, Çâu là dª.

MuÓn s¿ nhÆn ÇÎnh ÇÜ®c sáng suÓt, muÓn cho lòng ta ÇØng Çu°i theo ngÛ døc mà phäi phiŠn não kh°-Çau, ta phäi tìm phÜÖng-pháp chÆn ÇÙng v†ng tâm là quán tܪng. Quán là dùng trí huŒ quán sát, phân tách hay suy nghiŒm Ç‹ tìm ra s¿ thÆt. Có næm phép quán Ç‹ chÆn ÇÙng v†ng tâm, Ç‹ ÇÓi trÎ næm chÙng bŒnh chính cûa tâm hÒn chúng ta  là:

 a. Quán S°-tÙc Ç‹ ÇÓi trÎ bŒnh tán loån cûa tâm trí.
 b. Quán BÃt tÎnh Ç‹ ÇÓi trÎ lòng tham s¡c døc.
 c. Quán TØ bi Ç‹ ÇÓi trÎ lòng sân hÆn.
 d. Quán Nhân duyên Ç‹ ÇÓi trÎ lòng si mê.
 e. Quán Gi§i-phân-biŒt Ç‹ ÇÓi trÎ lòng chÃp ngã.
Næm phép quán Ãy g†i là "NgÛ ñình Tâm Quán".
Quán S° TÙc

BÃt luÆn trong công viŒc gì, s¿ ÇÎnh tïnh cûa tâm trí là m¶t y‰u tÓ chính y‰u Ç‹ thành-công. NhÃt là công viŒc tu-hành, s¿ ÇÎnh-tïnh tâm thÀn låi càng quan-tr†ng hÖn n»a. NgÜ©i tu hành mà tâm trí luôn luôn tán-loån h†c trܧc quên sau, h†c sau quên trܧc, tÜ-tܪng thi‰u tÆp-trung, thì dù có kh° công tu-tÆp, cÛng khó ÇÜ®c k‰t quä khä-quan, vì th‰ trong phÀn nhiŠu các tôn giáo, ngÜ©i ta thÜ©ng dùng nh»ng phút "l¡ng lòng", tÆp-trung tÜ-tܪng vào bên trong Ç‹ khám-phá n¶i tâm và soi sáng lë Çåo. Riêng vŠ ñåo PhÆt thì có nh»ng phép quán và thiŠn-ÇÎnh. VŠ thiŠn-ÇÎnh chúng ta së h†c ª phÀn Løc Ƕ. ª Çây chúng ta së h†c các phép quán.

Phép quán ÇÀu tiên là S° TÙc quán. MuÓn Çi sâu vào các phép quán, trܧc h‰t phäi bi‰t quán là gì, quán nhÜ th‰ nào, và phäi có m¶t tâm trí ÇÎnh-tïnh không tán loån. MuÓn ÇÜ®c th‰, trܧc h‰t phäi tÆp quán S° TÙc. Khi quán S° TÙc Çã thuÀn thøc rÒi thì các phép quán sau m§i dÍ có k‰t quä, nghïa là m§i có th‹ diŒt dÀn các tâm bŒnh: tham, sân, si, mån.
I. ñÎnh nghïa:
Quán s° tÙc là ljm hÖi thª. Quán là tÆp-trung tÜ-tܪng Ç‹ quan sát, phân tích hay suy nghiŒm ljn m¶t vÃn ÇŠ. S° tÙc là tÆp-trung tâm trí Ç‹ ljm hÖi thª ra vào cûa mình, mà møc Çích lá Çình chÌ tâm tán loån.
II. Vì sao phäi Çình chÌ tâm tán loån? 
Tâm trí chúng ta bÎ muôn viŒc ª Ç©i chi phÓi, khi vui khi buÒn, khi lo viŒc này khi nghï viŒc khác, khi mØng khi giÆn, khi thÜÖng khi ghét, không bao gi© ÇÜ®c ÇÎnh-tïnh. Dù cho chúng ta có ngÒi yên m¶t ch‡, khoanh tay låi, tâm trí chúng ta cÛng không dØng nghÌ, mà vÅn sÓng theo Ç©i sÓng læng xæng r¶n ràng cûa nó. Bao nhiêu hình änh phÙc tåp nhÜ m¶t cuÓn phim hiŒn lên trên màn änh cûa trí óc; và m‡i hình änh nhÜ th‰ låi mang theo nó m¶t cäm tܪng vui buÒn thÜÖng ghét, cho nên khi ta ngÒi yên, chÌ là Ç‹ cho thân xác ÇÜ®c yên nghÌ, chÙ còn tinh-thÀn thì vÅn hoåt-Ƕng, có nhiŠu khi låi hoåt-Ƕng nhiŠu hÖn cä lúc làm viŒc. HÀu h‰t chúng ta ÇŠu kh° tâm, b¿c tÙc vŠ s¿ hoåt Ƕng l‡i th©i Ãy cûa tâm trí chúng ta: không muÓn nh§ n»a mà vÅn cÙ nh§, không muÓn thÜÖng n»a mà vÅn cÙ thÜÖng, không muÓn giÆn n»a mà vÅn cÙ giÆn. Làm chû th‹ xác Çã là khó, mà làm chû tinh thÀn låi càng khó hÖn. NhÃt là trong th‰ gi§i máy móc, phÙc-tåp ngày nay, m¶t th‰ gi§i ÇÀy màu s¡c r¶n-ràng, âm thanh chát-chúa, hình-änh kÿ-dÎ, m¶t th‰ gi§i cuÒng-loån trong Ãy, trí-óc không månh-më v»ng-vàng, thì rÃt dÍ bÎ rÓi loån.
Riêng trong phåm vi nhÕ hËp, chúng ta cÛng nhÆn thÃy có nhiŠu ngÜ©i h†c-hành ch¤ng nh§, g¥p viŒc hay quên, niŒm PhÆt không thành công, tham-thiŠn quán tܪng ch£ng k‰t quä, ÇŠu do s¿ tán loån cûa tâm-trí mà ra.
VÆy, muÓn h†c-hành mau nh§, g¥p viŒc không quên, niŒm PhÆt ÇÜ®c nhÃt tâm bÃt loån, tham thiŠn quán tܪng ÇÜ®c thành t¿u, ÇiŠu cÓt y‰u là phäi làm sao cho tâm trí ÇÜ®c yên tÎnh.
Vì sao tâm-trí yên tÎnh thì dÍ Çåt ÇÜ®c nh»ng k‰t quä nhÜ trên? - Ta hãy lÃy thí dø thông thÜ©ng mà nhiŠu ngÜ©i Çã kinh nghiŒm: Khi ta h†c m¶t bài thu¶c lòng hay làm m¶t bài toán vào lúc hoàng hôn hay gi»a cänh náo nhiŒt, thì ta thÃy vÃt vä, khó khæn vô cùng, vì suÓt ngày tâm ta Çã mŒt mÕi tính-toán læng-xæng, phân tán theo trÀn-cänh. Trái låi, cÛng m¶t bài h†c Çó, hay bài toán Çó, mà trong bu°i khuya thanh v¡ng, m¶t mình m¶t bóng v§i ng†n Çèn, thì ta låi h†c bài rÃt mau thu¶c, làm bài rÃt mau xong, tâm tánh ta hình nhÜ thông minh sáng-suÓt phi-thÜ©ng. Vì sao vÆy? - vì bu°i khuya m§i thÙc dÆy, tâm trí ta yên tÎnh, chÜa bÎ trÀn-cänh chi phÓi.
Ta có th‹ lÃy m¶t thí dø thÙ hai: M¶t cây Çèn dÀu, m¥c dù rÃt l§n ng†n, nhÜng khi th¡p lên, bÎ gió tØ bÓn phía Çàn-áp phäi lung lay, leo lét khi m© khi tÕ, có nhiŠu khi muÓn t¡t. M¶t ng†n Çèn nhÜ th‰ chÌ làm hao dÀu rÃt nhiŠu, chÙ không th‹ soi sáng ÇÜ®c gì h‰t. NhÜng n‰u chúng ta lÃy Óng ki‰ng chøp låi, gió không Çánh båt n»a, ng†n Çèn ÇÙng th£ng và toä ánh sáng kh¡p gÀn xa, chi‰u phá ÇÜ®c m¶t vùng bóng tÓi trong Çêm trÜ©ng.
CÛng nhÜ ng†n Çèn, tâm hành giä bÎ bát phong xuy Ƕng, thÃt-tình løc-døc chi phÓi, løc trÀn bûa vây, làm cho tán loån, không soi sáng ÇÜ®c gì cä. VÆy hành giä. muÓn cho tâm ÇÜ®c minh mÅn thì phäi ÇØng cho tán loån, nghïa là phäi ÇÎnh tâm, ÇÎnh càng thâm thì tâm càng tÕ, nhÜ ng†n Çèn càng ÇÙng l¥ng thì ánh sáng càng toä. PhÆt dåy: "Tâm có ÇÎnh m§i phát-sinh trí-huŒ, có trí-huŒ m§i phá trØ ÇÜ®c vô-minh Ç‹ minh tâm ki‰n-tánh". Sª dï các vÎ Thánh-hiŠn bi‰t ÇÜ®c viŒc quá khÙ vÎ-lai và có nhiŠu ÇiŠu thÀn-diŒu, ÇŠu do tâm Çã ÇÎnh mà phát sanh trí-huŒ sáng-suÓt, nên m§i ÇÜ®c nhÜ th‰. Nên Kinh chép: "Ch‰ tâm nhÃt xÙ, vô s¿ bÃt bi‰n", nghïa là ngæn v†ng tâm låi ÇÜ®c m¶t ch‡, thì không viŒc gì ch¤ng thành t¿u. Hành giä muÓn cho tâm mình h‰t tán loån, ÇÜ®c yên-tÎnh, thì phäi tu phép quán S°-tÙc, m¶t phép quán rÃt dÍ th¿c hành và rÃt ki‰n hiŒu, ai cÛng có th‹ làm ÇÜ®c. 

III. Nh»ng ÇiŠu cÀn bi‰t trܧc khi quán S° tÙc:

    1. ThÙc æn: Phäi æn nh»ng thÙc æn h®p v§i cÖ-th‹ cûa mình. N‰u æn ÇÒ nóng näy quá thì thân-th‹ së bÎ bÙc-rÙc, tâm sanh loån Ƕng. Trái låi, n‰u æn nh»ng vÆt sanh lãnh, không tiêu hoá ÇÜ®c, thì thân-th‹ së n¥ng-nŠ, lØ ÇØ dÍ sanh buÒn ngû.
    2. ñÒ m¥c: Phäi m¥c cho h®p th©i ti‰t. Khi tr©i n¿c, m¥c ÇÒ mÕng, khi tr©i lånh, m¥c ÇÒ Ãm. N‰u trái låi thân th‹ mÃt s¿ ÇiŠu hoà, quán lâu có hiŒu quä.
    3. Ch‡ ª: Phäi ª ch‡ thanh v¡ng, thì s¿ tu quán m§i mau ÇÜ®c thành công. N‰u ch‡ Òn ào, ÇÓi v§i ngÜ©i m§i tu, không sao khÕi bÎ loån Ƕng.
    4. Th©i gi© tu: Nên l¿a nh»ng gi© thanh v¡ng, nhÜ 10 gi© Çêm hay 4 gi© sáng. Ch†n nh»ng gi© gia Çình ngû h‰t, chung quanh b§t ti‰ng Ƕng.
    5. T¡m rºa: Thân-th‹ phäi thÜ©ng t¡m rºa såch-së, Ç‹ khÕi ngÙa-ngáy bÙc-rÙc trong ngÜ©i.
    6. Cách thÙc ngÒi: Phäi ngÒi ki‰t già (hai chân tréo x‰p låi g†n, thúc vào b¡p v‰ cho sát), ho¥c ngÒi bán già (chân m¥t tréo lên chân trái hay chân trái tréo lên chân m¥t, thúc vào v‰ cho g†n gàng). Cách ngÒi này ÇÀu tiên chÜa quen, không sao khÕi bÎ tê chân (chÌ tê chân khi Çang ngÒi thôi); qua th© gian h‰t tê rÒi thì Çau mõi cä hai chân. Khi h‰t Çau mõi, vŠ sau ngÒi bao lâu cÛng ÇÜ®c.
    7. LÜng: LÜng phäi ngÒi th£ng nhÜ búc tÜ©ng, Ç‹ cho các kh§p xÜÖng sÓng æn chÎu ÇŠu nhau, nhÜ th‰ m§i ngÒi lâu ÇÜ®c.
    8. Hai tay: Hai cánh tay vòng xuôi xuÓng, hai bàn tay Ç‹ trên hai chân, tay m¥t gác lên tay trái, cách thÙc nhÜ PhÆt ngÒi.
    9. C° và ÇÀu: C° phäi th£ng, ÇÀu hÖi ngã t§i, hai m¡t chÌ mª m¶t phÀn tÜ (n‰u mª m¡t l§n thì tâm dÍ bÎ loån Ƕng, còn nh¡m låi thì sanh hôn trÀm).
IV. PhÜÖng pháp S°-tÙc.
Khi Çã ngÒi yên-°n và Çúng nhÜ cách thÙc Çã nói trên, hành giä b¡t ÇÀu ljm hÖi thª. Trܧc khi ljm, phäi thª ra hít vào chín mÜ©i hÖi thÆt dài, Ç‹ cho hÖi thª ÇiŠu hoà và nh»ng trÜ®c khí, uÃt khí, n¥ng nŠ trong ngÜ©i ÇŠu tuông ra cä, và thay th‰ vào b¢ng nh»ng thanh khí mát mÈ, trong såch cûa thiên nhiên.
Khi thª ra, hành giä phäi tܪng: "nh»ng ÇiŠu phiŠn não, tham, sân., si, các chÃt bÄn trÜ®c trong ngÜ©i ÇŠu bÎ hÖi thª tÓng ra såch h‰t, không còn m¶t mäy may nào". Khi hít vào, hành giä nên tܪng: "Nh»ng chÃt nhË nhàng trong såch, sáng suÓt cûa vÛ-trø ÇŠu theo hÖi thª thÃm vào buä vây kh¡p thân tâm."
Khi Çû mÜ©i hÖi rÒi, hành giä b¡t ÇÀu thª ÇŠu ÇŠu, không dài không ng¡n, không mau không chÆm, phäi thª nhË nhàng nhÜ hÖi rùa thª. N‰u thª mau và dài thì tâm sanh loån Ƕng, còn thª chÆm và ng¡n thì tâm sanh hôn trÀm, ho¥c bÎ uÃt ki‰t, có khi låi sanh ra giäi-Çãi, rÒi tâm dong-ru°i duyên theo ngoåi cänh. Nên phäi thª cho nhË-nhàng và ÇŠu-Ç¥n, không mau không chÆm, thì trong ngÜ©i m§i ÇÜ®c thÜ th§i khoÈ kho¡n.
TØ Çây m§i b¡t ÇÀu ljm hÖi thª. PhÜÖng pháp ljm hÖi thª có bÓn cách nhÜ sau:
    1. ñ‰m hÖi lÈ: Nghïa là thª hÖi ra ljm m¶t, hít hÖi vô ljm hai, thª hÖi ra ljm ba, hít hÖi vô ljm bÓn, ljm cho ljn mÜ©i, không thêm không b§t, rÒi b¡t ÇÀu ljm tØ m¶t cho ljn mÜ©i låi. C٠ljm Çi ljm låi trong khoäng nºa gi©, m¶t gi© hay hai gi© tuÿ š.
    2. ñ‰m hÖi ch¤n: Nghïa là hít vào rÒi thª ra ljm m¶t, hít vào rÒi thª ra lÀn n»a ljm hai, cÙ tuÀn t¿ nhÜ th‰ ljm cho ljn mÜ©i. Khi ljm ljn mÜ©i låi b¡t ÇÀu ljm m¶t, mãi nhÜ th‰ cho ljn khi nghÌ. PhÜÖng pháp ljm hÖi ch¤n này rÃt thông døng, xÜa nay ngÜ©i ta thÜ©ng dùng và ljm hÖi dÍ hÖn, khÕi bÎ bŒnh tÒn khí (chÙa låi trong ph°i).
    3. ñ‰m thuÆn: Nghïa là ljm theo hai cách trên.
    4. ñ‰m nghÎch: Nghïa là cÛng dùng hai cách ljm trên, nhÜng ljm ngÜ®c låi tØ mÜ©i ljn m¶t.
Nh»ng ÇiŠu lÀm l¶n thÜ©ng xäy ra trong khi ljm hÖi thª.
Nh»ng ÇiŠu lÀm l¶n mà hành giä thÜ©ng m¡c phäi trong khi m§i b¡t ÇÀu pháp quán S° tÙc là:
    1. Tæng: Nghïa là thª ít mà ljm nhiŠu, ljm nhäy v†t, nhÜ m§i ba liŠn ljm ljn næm, ho¥c m§i næm mà nhäy lên tám, chín...
    2. Giäm: Nghïa là thª nhiŠu mà ljm ít, ljm thøt lùi, ljm bÓn rÒi låi ljm ba, hay bäy rÒi låi ljm bÓn...
    3. Vô kš: Nghïa là không nh§ rõ mình Çã ljm ljn mÃy rÒi.
M‡i khi lÀm-l¶n nhÜ th‰, phäi b¡t ÇÀu ljm låi. Phäi tÆp cho ljn khi nào không còn m¡c phäi nh»ng lÀm l¶n nói trên, thì tâm trí ÇÜ®c yên tÎnh.
Quán S° tÙc là m¶t phÜÖng pháp ÇÓi trÎ tâm tán loån rÃt hiŒu nghiŒm và rÃt thông døng trong các môn phái cûa PhÆt giáo, tØ Ti‹u-thØa cho ljn ñåi-thØa, tØ các nܧc Á-châu cho ljn Tây-phÜÖng. NhÃt là trong các gi§i PhÆt tº NhÆt bän và "u châu, pháp quán này rÃt ÇÜ®c thÎnh hành. NgÜ©i tu-hành áp døng pháp quán này thì tâm h‰t tán loån, niŒm PhÆt mau ÇÜ®c "nhÃt tâm bÃt loån", tham thiŠn quán tܪng mau ÇÜ®c thành công.
Không nh»ng kÈ tu-hành, ngÜ©i th‰ gian cÛng nên theo pháp quán này, thì thân th‹ së ÇÜ®c khoÈ månh, tinh-thÀn së ÇÜ®c yên-tÎnh thÖ-th§i, trí-huŒ låi sáng-suÓt, h†c hành mau nh§, suy tính, phán Çoán công viŒc làm æn ÇÜ®c mau lË phân minh. NhÜng trong m†i công viŒc gì cÛng vÆy, muÓn thành công, tÃt phäi kiên-nhÅn bŠn chí. PhÜÖng pháp dù hay dù ÇËp bao nhiêu mà thi‰u chuyên tâm trì chí, thì cÛng không ÇÜa ljn k‰t quä khä quan nào cä.
Hành giä ÇØng nên thÃy phép quán này dÍ mà khinh l©n, giäi-Çãi, tu m¶t ngày nghÌ mÜ©i ngày, làm nhÜ th‰ tÃt nhiên không bao gi© ÇÜ®c thành công.
Là PhÆt tº, phäi th¿c hành pháp môn Quán S° tÙc này Ç‹ cho tâm trí h‰t tán loån, trí huŒ dÍ phát sinh, vô minh chÃm dÙt và trª låi v§i bän-tâm thanh-tÎnh cûa mình.
Quán BÃt TÎnh
rong th‰ gian này, không có ai là không tham sÓng. S¿ tham sÓng này vô cùng mãnh liŒt, vì nó ÇÜ®c ti‰p nÓi tØ muôn vån th‰ k› cho ljn nay. Vì tham sÓng nên chúng sanh tìm h‰t m†i cách Ç‹ ÇÜ®c sÓng, Ç‹ trau dÒi thân mång, và Ç‹ di truyŠn s¿ sÓng. Vì tham sÓng nên ngÜ©i ta bÃt chÃp cä s¿ bÃt công, phi lš và tàn nhÅn, xÃu xa mà mình có th‹ phåm ljn ÇÓi v§i nh»ng ngÜ©i và vÆt chung quanh. Vì tham sÓng, ngÜ©i ta Çã không tØ chÓi hi‰p Çáp, giành gi¿t, cܧp bóc, chém gi‰t ngÜ©i ÇÒng loåi, và có khi cä ljn nh»ng ÇÒng bào thân thích n»a. Tóm låi, s¿ tham sÓng là m¶t nguyên nhân chính cûa kh° Çau, tàn phá và ch‰t chóc.
Vä låi, càng tham sÓng bao nhiêu låi càng s® ch‰t bÃy nhiêu. Mà Çã s® ch‰t thì không bao gi© có th‹ vui ÇÜ®c.
HÖn n»a, có ai s® ch‰t mà thoát ÇÜ®c ch‰t Çâu? ñã có sÓng thì tÃt phäi có cái trái låi là ch‰t. Chúng ta thÃy Çó, lòng tham sÓng Çem låi cho ta bi‰t bao hÆu quä tai håi, buÒn thäm, xÃu xa.
NhÜng cu¶c Ç©i, thân mång, thÆt có quš báu, thÆt có xÙng Çáng cho chúng ta tham lam, m‰n chu¶ng ljn th‰ không?
 ñ‹ xét Çoán Çúng Ç¡n giá trÎ cûa thân mång, ÇÙc PhÆt dåy chúng ta th¿c hành m¶t pháp quán. Pháp quán Çó mŒnh danh là "quán BÃt tÎnh".
I. ñÎnh nghïa: "BÃt tÎnh" là không såch së, trong lành. Quán bÃt tÎnh tÙc là quán sát m¶t cách tÌ-mÌ, cùng t¶t thân con ngÜ©i Ç‹ nhÆn thÃy r¢ng nó là không trong såch, nhÜ hÀu h‰t ngÜ©i Ç©i ÇŠu lÀm tܪng.
II. Quán bÃt tÎnh nhÜ th‰ nào?
Trong m¶t bài trܧc, chúng ta Çã bi‰t sÖ qua vŠ pháp quán BÃt tÎnh nhÜ th‰ nào. NhÜng trong bài Çó, chúng ta m§i chÌ bi‰t m¶t phÀn cûa pháp quán bÃt tÎnh mà thôi, nghïa là hành giä muÓn thÃy thân xác mình bÃt tÎnh là bÃt tÎnh nhÜ th‰ nào, thì vào "thi lâm" (rØng bÕ xác ngÜ©i ch‰t) Ç‹ quán sát. Quán nhÜ th‰, chúng ta m§i bi‰t m¶t phÀn cûa thân bÃt tÎnh này. Låi n»a, cái phÀn Çó cÛng không phäi là phÀn quan tr†ng, vì nó thu¶c vŠ giai Çoån sau khi ch‰t. ñÓi v§i nh»ng ngÜ©i quan niŒm r¢ng "Ch‰t là h‰t" thì "quán thây ma" chÜa phäi là phÜÖng thuÓc mÀu nhiŒm Ç‹ h† nhàm chán, ghê tªm cái th‹ xác cûa mình và cûa ngÜ©i khác. MuÓn cho h† nhàm chán, ghê tªm cái thân xác thì phäi cho h† thÃy tÆn m¡t cái bÃt tÎnh cûa nó, tØ khi nó b¡t ÇÀu thành hình cho ljn khi nó bÎ hu› hoåi, tØ trong cho ljn ngoài, tØ th‹ cho ljn tܧng. ñ‹ s¿ quán sát ÇÜ®c rÓt ráo, hành giä phäi chia ra nlàm næm phÀn, tuÀn t¿ nhÜ sau:
- Quán chûng tº bÃt tÎnh
- Quán trø xÙ bÃt tÎnh
- Quán t¿ tÜóng bÃt tÎnh
- Quán t¿ th‹ bÃt tÎnh
- Quán chung cänh bÃt tÎnh.
1. Quán chûng tº bÃt tÎnh:
Chûng tº là m¶t h¶t giÓng, là y‰u tÓ hay nguyên nhân Ç‹ phát sinh. S¿ vÆt nào cÛng có nguyên nhân cûa nó. Thân ta là vÆt h»u vi, dï nhiên cÛng phäi có chûng tº cûa nó.
Chûng tº cûa thân mång gÒm có hai phÀn: phÀn tinh thÀn và phÀn vÆt chÃt. PhÀn tinh thÀn này cÛng g†i là thÀn thÙc. ThÙc này là nÖi dung chÙa tÃt cä nghiŒp nhân  lành, d» cûa thân, khÄu, š trong quá khÙ; vì th‰ nên cÛng g†i là tång thÙc (hay tàng thÙc là nÖi chÙa nhóm). Khi con ngÜ©i ch‰t, cái tång thÙc Ãy vÅn còn, và theo nghiŒp l¿c thiŒn, ác cûa nó mà dÅn sanh ª các loài, ho¥c trÀm luân, ho¥c giäi thoát. Nó là chû nhân ông cûa ki‰p sÓng, là sanh l¿c chính cûa loài h»u tình.
Cái tång thÙc hay thÀn thÙc này lë dï nhiên là không bao gi© trong såch cä, vì nó là k‰t tinh cûa nh»ng nghiŒp nhân phiŠn não: tham, sân, si. HÍ tham, sân, si là nhiÍm ô là bÃt tÎnh.
ñã bÃt tÎnh thì tÃt phäi tìm bån bÃt tÎnh mà k‰t giao (ÇÒng thanh tÜÖng Ùng, ÇÒng khí tÜÖng cÀu). ThÀn thÙc này Ç‹ th‹ hiŒn m¶t Ç©i sÓng khác, Çã gá vào, hoà mình vào m¶t chÃt bÃt tÎnh. ChÃt Ãy là cái Çi‹m hoà hiŒp cûa tinh cha, huy‰t mË. Nói m¶t cách khác rõ ràng hÖn, tÙc là cái thai m§i k‰t tø vÆy. Mà tinh huy‰t là gì? - Chính là hai chÃt hôi tanh ª trong con ngÜ©i. S¿ bÃt tÎnh cûa nó, tܪng không cÀn nói, ai ai cÛng rõ.
Xem th‰ thì Çû bi‰t cái chûng tº, cái Çi‹m khªi ÇÀu cûa m¶t thân mång con ngÜ©i, tØ tinh thÀn ljn vÆt chÃt ÇŠu là nhiÍm ô bÃt tÎnh cä, không có gì Çáng Ç‹ t¿ hào và quš chu¶ng.
Trong khi quán, hành giä phäi vÆn døng, tÆp trung š l¿c Ç‹ tܪng tÜ®ng m¶t cách rõ ràng, nhÜ thÃy trܧc m¡t tÃt cä s¿ bÃt tÎnh cûa chûng tº, Ç‹ mà nhàm chán thân ngÜ©i, dËp lòng tham luy‰n.
2. Quán trø xÙ bÃt tÎnh.
Trø xÙ là ch‡ ª. NhÜ chúng ta Çã thÃy ª Çoån trên cái thai hay con ngÜ©i m§i cÃu thành là m¶t khÓi hôi tanh, thì nÖi ª cûa nó cÛng không såch. KÈ xÃu xa, dÖ bÄn thì tìm hoàn cänh xÃu xa, dÖ bÄn mà sÓng, Çó là lë thÜ©ng, không có gì khó hi‹u. Nói m¶t cách rõ ràng hÖn, ch‡ ª cûa cái thai mà chúng ta muÓn nói Çây, tÙc là cái bào thai. Cái bào thai là m¶t cái b†c chÙa ÇÀy máu nh§t, tanh hôi, dÖ bÄn. Cái bào thai n¢m lÅn l¶n và l§n dÀn trong cái b†c trong cái b†c bé nhÕ dÖ bÄn Çó nhÜ trong m¶t cái ngøc tÓi. NhÜng trong ngøc, dù sao cÛng còn khoäng trÓng Ç‹ xê dÎch, còn có cºa thông hÖi Ç‹ ánh sáng, và không khí l†t vào. ChÙ trong cái bào thai, thì cái thai phäi n¢m co rút låi, ÇÀm mình trong nh»ng chÃt nܧc, máu và nh§t vô cùng tanh hôi, và không có m¶t chút không khí hay ánh sáng m¥t tr©i. Cái thai phäi sÓng trong hoàn cänh Ãy không phäi chÌ m¶t ngày, m¶t tuÀn, m¶t tháng mà phäi ljn chín tháng mÜ©i ngày m§i thoát ra ÇÜ®c. Không trách gì, khi m§i ra chào Ç©i, nó Çã khóc thét lên ... Cø Ôn nhÜ hÀu NguyÍn Gia ThiŠu thì bäo nó:
  " Khóc vì n‡i thi‰t tha s¿ th‰",
  " Ai bày trò bãi b‹ nÜÖng dâu".
NhÜng theo ch‡ chúng tôi nghï, nó khóc vì thi‰t tha cho s¿ th‰ vô thÜ©ng thì chÌ m¶t phÀn, mà khóc vì tûi c¿c, khóc Ç‹ phän ÇÓi s¿ giam cÀm quá lâu l¡c, quá tàn nhÅn, quá thi‰u vŒ sinh, quá mÃt "nhân phÄm" thì ljn mÜ©i!
VÆy quán trø xÙ bÃt tÎnh có nghïa là vÆn døng toàn l¿c, š niŒm Ç‹ nhÆn chân m¶t cách rõ ràng nhÜ thÃy ª trÜóc m¡t cái dÖ bÄn, cái bÃt tÎnh cûa bào thai là ch‡ ª cûa chûng tº, hÀu dËp lòng tham Ç¡m s¡c thân ngÜ©i.
3. Quán t¿ tܧng bÃt tÎnh.
Sau khi Çã thoát bào thai mà ra chào Ç©i b¢ng nh»ng ti‰ng khóc, ÇÙa bé b¡t ÇÀu sÓng m¶t Ç©i sÓng riêng biŒt, có ÇÀy Çû giác quan Ç‹ ti‰p xúc v§i ngoåi cänh, có Çû b¶ phÆn cÀn thi‰t Ç‹ ÇiŠu hoà cu¶c sÓng th‹ xác cûa mình. Nh»ng giác quan bên ngoài và b¶ phÆn bên trong Ãy, thÜ©ng bài ti‰t nh»ng chÃt dÖ bÄn, hôi hám; do Çó, chúng ta bi‰t r¢ng cái thân này không trong såch. VÆy quán t¿ tÜóng bÃt tÎnh là quán nh»ng hình tܧng không såch së, mà m‡i ngÜ©i ÇŠu có th‹ nhÆn thÃy ÇÜ®c, khi nhìn qua cái hình tܧng bên ngoài cûa xác thân.
Trong m‡i thân xác, ngoài nh»ng l‡ chân lông thÜ©ng bài ti‰t nh»ng mÒ hôi là nh»ng thÙ nܧc gÀn giÓng nhÜ nܧc ti‹u, còn có chín l‡ n»a, m‡i ngày cÛng phäi ti‰t ra nhiŠu chÃt nhÖ nh§p, hôi hám, g§m ghi‰t. Chín l‡ Ãy là: ÇÜ©ng Çåi, ÇÜ©ng ti‹u, miŒng, hai l‡ tai, hai l‡ mÛi và hai con m¡t. Chín l‡ này ch£ng khác gì chín "cái cÓng" l§n có, nhÕ có Ç‹ täi nh»ng thÙ nhÖ nh§p trong ngÜ©i ra. Nói m¶t cách không quá Çáng, thì chín l‡ cÓng này còn dÖ hÖn cä nh»ng l‡ cÓng ta thÜ©ng thÃy ª các Çô thÎ n»a. ThÆt th‰, m¶t l‡ cÓng dÖ nhÃt cÛng chÌ chÙa Ç¿ng nh»ng thÙ nhÜ nܧc ti‹u, phÄn, Ç©m, mÛi, Çãi, ghèn, nhÜng ít ra nh»ng thÙ Ãy còn pha tr¶n và chäy theo v§i nܧc lã; chÙ chín l‡ trong ngÜ©i chúng ta, chÌ bài ti‰t r¥t nh»ng thÙ nguyên chÃt nói trên, mà không pha tr¶n v§i nܧc lã nhÜ ª các l‡ cÓng.
ñÃy là nói nÖi thân xác còn Çang khoÈ månh, cÜ©ng tráng; chÙ khi Çau Óm, già nua thân xác không t¿ làm chû ÇÜ®c n»a, thì nh»ng l‡ Ãy t¿ Ƕng xuÃt phát, hay t¿ do Ç‹ cho các thÙ dÖ bÄn trong ngÜ©i chäy ra, thì låi càng ghê g§m hÖn n»a. Nh»ng lúc Ãy thì nh»ng "nguyên chÃt" nó trên låi càng hôi hám, ung Ƕc không khí m¶t cách gay g¡t, khó thª hÖn n»a.
Nh»ng ÇiŠu chúng tôi nói trên Çây không phäi là quá Çáng. N‰u bình tâm mà xét, chúng ta së thÃy thân cûa m‡i chúng ta thÆt Çáng ghê tªm. NhÜng ít khi chúng ta thØa nhÆn nhÜ th‰, vì tØ lâu Ç©i, lâu ki‰p v§i tánh mê chÃp, v§i tâm tham Ç¡m, nhãn quan cûa chúng ta nhÜ có m¶t bÙc màn nhung løa phû ngang, nên chúng ta trông cái gì cÛng thÃy ÇËp. Và cho ljn khi bÙc màn Ãy Çã bÎ xé toang rÒi, s¿ thÆt xÃu xa, dù có bày ra l¶ liÍu trܧc m¡t, chúng ta cÛng bàng hoàng, không cho là thÆt. Vì th‰ cho nên hành giä muÓn thành công và nhàm chán cái thân này, phäi quán tܪng nhiŠu lÀn, tØ ngày này qua ngày khác, cho ljn khi nào nhÆn thÃy m¶t cách rõ ràng thân này quä thÆt là bÃt tÎnh m§i thôi.
4. Quán t¿ th‹ bÃt tÎnh.
Chúng ta Çã thÃy chín l‡ cÓng trong ngÜ©i, m‡i ngày bài ti‰t không bi‰t bao nhiêu là thÙ nhÖ nh§p. VÆy ch¡c ch¡n bên trong thân xác, nh»ng chÃt liŒu cÃu k‰t nên th‹ xác cûa chúng ta cÛng không trong såch ÇÜ®c. VÆy quán t¿ th‹ bÃt tÎnh là quán cái th‹ chÃt cûa thân ngÜ©i, Ç‹ nhÆn thÃy nó bÃt tÎnh nhÜ th‰ nào.
Th‹ chÃt cûa con ngÜ©i Çåi khái gÒm ba chÃt:
 ChÃt cÙng: nhÜ xÜÖng, tóc, lông, móng tay ...
 ChÃt lÕng: nhÜ máu, nܧc mi‰ng, nܧc m¡t ...
 ChÃt sŒt: nhÜ mª, óc, tu› ...
 trong các chÃt Ãy, dù cÙng, mŠm, hay lÕng ljn Çâu cÛng ch£ng có thÙ nào trong såch.
  • VŠ chÃt cÙng, nhÜ tóc ch£ng hån, là m¶t mÏ quan Ç‹ chÜng diŒn trên ÇÀu. Th‰ thÜ©ng ai cÛng quš nó. NhÜng n‰u không sæn sóc m¶t cách chu Çáo, không sºa soån nó m¶t cách công phu, nghïa là không trâm cài, lÜ®c gi¡t, không chäi chuÓt, g¶i rºa, xÙc ܧp nܧc hoa, mà Ç‹ bê tha cho nó t¿ do quét bøi, t¿ do dÀm sÜÖng dãi n¡ng, t¿ do rÓi nùi låi Ç‹ làm ° cho trÙng chí sinh nª, thì dù cho không xua Çu°i, ngÜ©i ta cÛng chåy dài, không dám låi gÀn. ñó là chÜa nói, khi ÇÓt cháy hay r©i ra, rÖi vào thÙc æn hay vào miŒng thì thÆt là nguy hi‹m vô cùng. Tóc là thÙ ª nÖi cao quš cûa ngÜ©i mà còn bÃt tÎnh nhÜ vÆy, thì nh»ng thÙ khác nhÜ ru¶t, gan ... låi còn bÃt tÎnh bi‰t chØng nào?
  • VŠ th‹ lÕng, thì nܧc mi‰ng là såch nhÃt, vì nó ÇÜ®c ª trong miŒng là nÖi h¢ng ngày ÇÜ®c lau chùi, súc rºa nhiŠu nhÃt. Th‰ mà lúc ra khÕi miŒng, dù là cûa kÈ khác hay cûa chính mình, rûi bÎ dính vào m¥t, vào áo thì ta liŠn có nh»ng cº chÌ tÕ ra nh©m g§m ngay.
  • VŠ chÃt sŒt, thì não là phÀn quan tr†ng và ÇÜ®c ª trong ÇÀu óc là nÖi cao quš nhÃt. NhÜng thº tܪng tÜ®ng, khi chúng ta Çi xe hÖi, rûi bÎ tai nån, ngÜ©i ngÒi bên cånh ta b‹ ÇÀu, não tr¡ng nhÜ ÇÆu hû tung toé vào m¥t chúng ta, thì ch¡c ch¡n nh»ng ngÜ©i thi‰u bình tïnh së ch‰t giÃc vì ghê tªm.
    • ChÌ ÇÖn cº m¶t vài thí dø trên, cÛng Çû thÃy rõ ÇÜ®c cái bÃt tÎnh cûa nh»ng chÃt cÃu tåo thành thân th‹ chúng ta. N‰u nói nhiŠu hÖn n»a, låi càng bÃt tÎnh nhiŠu n»a, và ch¡c ch¡n m¶t sÓ quš vÎ së nh©m g§m mà không džc ti‰p n»a.
    5. Quán chung cánh  bÃt tÎnh.
    Chung cánh ª Çây là muÓn nói cái giai Çoån hÜ hoåi cûa thân ngÜ©i sau khi trút hÖi thª cuÓi cùng. VÆy quán chung cánh bÃt tÎnh là quán cái bÃt tÎnh cûa thân ngÜ©i sau khi ch‰t.
    ñây là th©i kÿ chung k‰t cûa mÃy mÜÖi næm sinh trܪng cûa thân th‹. Trong kinh ÇÙc PhÆt Çã bäo: Thân ngÜ©i do tÙ Çåi giä h®p mà thành, nhÜ th‰ dï nhiên khi ch‰t, xác con ngÜ©i phäi trä vŠ cho tÙ Çåi. Trܧc h‰t, là hÖi thª trª vŠ v§i phong Çåi. K‰ là hÖi Ãm trª vŠ v§i hoä Çåi. Ti‰p theo là chÃt lÕng trong ngÜ©i trª vŠ v§i thu› Çåi, và cuÓi cùng chÃt cÙng và sŒt hoá lÀn theo ÇÎa Çåi. NhÃt là hai thÙ sau này, trong th©i kÿ mŠm hÜ, tan rã thì trên th‰ gian này không còn thÙ gì nhÖ nh§p hÖn, hôi hám, ghê tªm hÖn n»a. Dù cho xác ch‰t trܧc kia là ngÜ©i thân m‰n nhÃt Ç©i, nhÜng Ç‹ næm bäy ngày chÜa kÎp tÄm liŒm, chôn cÃt, thì ta vÅn ghê tªm, không th‹ ljn gÀn bên cånh mà không bÎt mÛi. S¿ thÆt tàn nhÅn này ÇÜ®c phÖi bày nhan nhän kh¡p nÖi trong nh»ng giai Çoån chi‰n tranh. Nói m¶t cách t°ng quát tØ kÈ sang ljn ngÜ©i hèn, tØ kÈ giàu ljn ngÜ©i nghèo, tº kÈ già ljn ngÜ©i trÈ, tØ kÈ ÇËp ljn ngÜ©i xÃu, ai ai ljn giai Çoån chung cánh này, cÛng chÌ có m¶t mùi giÓng nhau: mùi hôi; m¶t chÃt nhÜ nhau: chÃt thúi. Cái bÃt tÎnh cûa con ngÜ©i trong giai Çoån k‰t thúc này Çã rõ rành rành, tܪng không cÀn phäi giäi bày thêm n»a. 
    Tóm låi qua næm giai Çoån quán bÃt tÎnh này: chûng tº, trø xÙ, t¿ tܧng, t¿ th‹ và chung cánh, chúng ta Çã có m¶t quan niŒm rõ ràng, chân xác vŠ cái bÃt tÎnh cûa thân ngÜ©i. Cä m¶t th©i gian Ç¢ng Ç£ng, tØ lúc ÇÀu thai ljn khi bÎ vùi xuÓng ÇÃt, quä thÆt thân ngÜ©i không tìm thÃy m¶t tí gì thÖm såch. DÀu có tài hùng biŒn ljn Çâu, cÛng không ai có th‹ nguœ biŒn cho cái thân bÃt tÎnh trª thành thân tÎnh ÇÜ®c.
    III. Møc Çích và l®i ích cûa quán bÃt tÎnh.
    Có ngÜ©i së hÕi: Tåi sao trong khi cu¶c Ç©i Çã xÃu xa, Çau kh°, ÇÙc PhÆt låi còn våch thêm cho ngÜ©i ta thÃy cái dÖ bÄn nh§p nhúa cûa thân ngÜ©i làm gì? Tåi sao không cho ngÜ©i Ç©i có äo änh r¢ng thân ngÜ©i là ÇËp Çë, trong såch Ç‹ h† có th‹ t¿ an ûi và quên lãng m¶t phÀn nào cái xÃu xa cûa ki‰p ngÜ©i, mà låi còn làm cho Ç©i thêm chán chÜ©ng, tuyŒt v†ng khi nhÆn rõ cái thân bÃt tÎnh cûa mình.
    Trܧc tiên, chúng ta phäi nhÆn ÇÎnh dÙt khoát r¢ng: ñåo PhÆt là "ñåo nhÜ thÆt", Çåo cûa chân lš. ñÙc PhÆt không muÓn lØa phÌnh chúng sanh, lÃy xÃu làm tÓt, lÃy dª làm hay, ho¥c trái låi.
    Th٠ljn, chúng ta ÇØng bao gi© quên r¢ng: chính cái v†ng tܪng r¢ng thân ngÜ©i là thÖm såch, ÇËp Çë Çã gây tai h†a l§n cho ngÜ©i Ç©i. Vì lÀm tܪng thân ngÜ©i có giá trÎ quš báu, nên ÇÓi v§i chính thân mình thì ngÜ©i ta nâng niu, cung dÜ«ng, tìm h‰t m†i cách, không tØ m¶t hành vi xÃu xa nào Ç‹ nuôi dÜ«ng phøng s¿ nó; ÇÓi v§i thân ngÜ©i khác giÓng thì say mê, Ç¡m ÇuÓi, tìm Çû m†i cách Ç‹ chinh phøc, làm cûa riêng cûa mình. Vì s¿ Çánh lÀm giá trÎ, tham Ç¡m s¡c thân giä dÓi Ãy mà cu¶c Ç©i chung cÛng nhÜ riêng, Çã xÃu xa låi càng xÃu xa thêm, Çã Çen tÓi låi càng Çen tÓi thêm.
    Låi n»a, khi Çã Çánh lÀm giá trÎ lÃy xÃu làm ÇËp, lÃy dª làm hay, lÃy thúi làm thÖm thì tÃt nhiên cái ÇËp cái hay, cái thÖm chân thÆt së bÎ bÕ rÖi, không còn ÇÜ®c bi‰t và dùng ljn. Loài ngÜ©i vì Çã tham Ç¡m cái xác thân nhÕ hËp, xÃu xa, ng¡n ngûi, mà bÕ mÃt cái tâm r¶ng l§n ÇËp Çë, trÜ©ng tÒn.
    ñÙc PhÆt khi Çã xé tan cái màn äo änh bao b†c xác thân và làm l¶ nguyên hình cái xác thân bÃt tÎnh là nh¢m møc Çích hܧng tÀm m¡t và s¿ hoåt Ƕng cûa kÈ tu hành vào cái giá trÎ chân thÆt ÇËp Çë, r¶ng l§n và trÜ©ng tÒn hÖn.
    NhÜng chúng ta cÛng ÇØng nên k‰t luÆn m¶t cách sai lÀm r¢ng: cái thân này Çã là bÃt tÎnh, thÓi tham thì hãy hûy diŒt ngay nó Çi nhÜ næm chøc vÎ tÿ kheo Çã làm, sau khi nghe PhÆt thuy‰t pháp vŠ cái thân bÃt tÎnh. Làm nhÜ vÆy là Çã xét Çoán m¶t cách nông n°i, máy móc. ñØng khinh trong túi ÇÃt dÖ không có ng†c, ch§ cho trong b‹ nܧc m¥n không có vàng. Ch§ nên tܪng r¢ng trong thân bÃt tÎnh này không có PhÆt tánh, mà Çi tìm PhÆt tánh ª Çâu xa. ñÙc PhÆt thÜ©ng dåy: m‡i chúng sanh ÇŠu có PhÆt tánh. Trong kinh Læng nghiêm, Ngài låi phát minh PhÆt tánh "bÃt sinh diŒt" trong cái sanh diŒt. PhÆt tánh hay tánh bÃt sanh diŒt là cæn bän tinh thÀn cûa ta Çó. Nó thì vô hình nhÜng không mÃt, lÅn l¶n trong "bÃt tÎnh" mà thÜ©ng vÅn thanh tÎnh.
    Bi‰t l®i døng cái thân bÃt tÎnh, vô thÜ©ng này mà tìm ra cái "tÎnh" cái "thÜ©ng", Ãy chính là b°n š cûa ÇÙc PhÆt khi dåy phép quán tܪng này.
    Tóm låi, chÖn tâm cûa con ngÜ©i vÅn là tâm thanh tÎnh; nó n¢m s¤n trong xác thân bÃt tÎnh cûa m‡i chúng sanh. NhÜng vì ngÜ©i Ç©i bÎ phiŠn não tham, sân, si lôi cuÓn, phÌnh gåt nên say mê quay cuÒng Çeo Çu°i theo ngÛ trÀn, løc døc, mà không thÃy ÇÜ®c bän tâm thanh tÎnh.
      MuÓn chÆn ÇÙng s¿ tham Ç¡m quay cuÒng Ãy, ÇÙc PhÆt dåy phäi quán bÃt tÎnh.
      VÆy quán bÃt tÎnh có møc Çích:
  • ñÓi trÎ lòng tham s¡c døc, chÙ không phäi Ç‹ chán Ç©i, t¿ hûy diŒt mình.
  • DÙt trØ v†ng niŒm và giác ng¶ PhÆt tánh, Ç‹ ti‰n månh trên ÇÜ©ng giäi thoát cho mình và ngÜ©i.
  • NhÜng, vàng không t¿ nhiên n¢m s¤n trong tû, ng†c ch£ng phäi n¢m khÖi trên ÇÃt. PhÆt tánh cÛng vÆy: Nó không t¿ hi‰n cho ta khi ta an nhiên ngÒi Ç®i. VÆy kÈ tu hành muÓn thành t¿u phép quán này Ç‹ giác ng¶ PhÆt tánh, cÀn phäi gia công tu luyŒn, và nhÃt là phäi trau dÒi ba ÇÙc tính sau Çây:
  • Sáng suÓt: (trí tuŒ) ñØng Ç‹ cho døc v†ng làm m© m¡t, lÃy giä làm chÖn, lÃy xÃu làm ÇËp. ñØng h©i h®t nhìn bên ngoài, mà phäi sâu s¡c nhìn h£n bên trong.
  • Thành thÆt: ThÃy thÖm thì nói thÖm, thÃy thÓi thì nói thÓi, ÇØng t¿ ái, ÇØng thiên vÎ, chÌ m¶t m¿c tôn th© s¿ thÆt, dù s¿ Ãy làm cho ta Çau lòng, buÒn tûi.
  • Kiên nhÅn: Phäi bŠn tâm, trì chí, ÇØng thÃy khó mà ngä lòng; ÇØng thÃy ÇÜ©ng dài mà lùi bܧc. ª Ç©i không có công viŒc gì tÓt ÇËp mà ch£ng g¥p khó khæn. M¶t nºa s¿ thành công là do ª kiên nhÅn. N‰u chúng ta có Çû ba ÇÙc tính nói trên, nhÃt ÇÎnh ta së thành t¿u tÓt ÇËp, trong pháp quán bÃt tÎnh này. 
    •  
    Quán TØ Bi
    Trong các nguyên nhân gây ra Çau kh° cho mình và cho ngÜ©i, tánh nóng giÆn là m¶t nguyên nhân l§n, ch£ng kém gì lòng tham lam và tánh ngu si. TØ vô thÌ Ç‰n nay, s¿ xây d¿ng cûa loài ngÜ©i l§n lao vô k‹; nhÜng s¿ phá hoåi, vì lòng giÆn d» cûa h†, cÛng l§n lao vô cùng. Loài ngÜ©i xây rÒi phá, phá rÒi xây không ngØng, ch£ng khác gì nh»ng ÇÙa trÈ xây nhà trên cát, xây xong rÒi Çåp Çi, Ç‹ rÒi xây låi. Và nguyên nhân cûa s¿ phá hoåi Ãy là lòng nóng giÆn. Có nh»ng s¿ nóng giÆn nho nhÕ trong nhà gi»a v® chÒng làm Ç° v« chén bát; có nh»ng s¿ nóng giÆn gi»a anh em làm u ÇÀu sÜng trán; có nh»ng s¿ nóng giÆn gi»a bån bè làm Çoån tuyŒt ÇÜ©ng Çi lÓi vŠ; có nh»ng s¿ nóng giÆn gi»a tình ÇÎch hay ÇÒng nghiŒp kinh doanh cÀn phäi thanh toán b¢ng lÜ«i dao, mÛi súng hay l† át xit; có nh»ng s¿ nóng giÆn l§n lao hÖn, gi»a nܧc này v§i nܧc khác, màu da này v§i màu da n†, chû nghïa này v§i chû nghïa kia, mà k‰t liÍu là nh»ng thây ma n¢m ng°n ngang trên bãi chi‰n trÜ©ng, nh»ng kÈ tÆt nguyŠn trong các bŒnh viŒn, và nh»ng chi‰c khæn tang trên ÇÀu các cô nhi quä phø ...
    TÃt cä nh»ng tai h†a trên ÇŠu do sân hÆn mà ra. Sân hÆn n¢m s¤n trong lòng m‡i ngÜ©i, nhÜ nh»ng ng†n lºa âm Ì cháy, nhÜ nh»ng ngòi thuÓc súng s¤n sàng bùng n° bÃt luÆn lúc nào. Lºa g¥p lºa, thuÓc súng g¥p thuÓc súng, không nói, ch¡c ai cÛng bi‰t tai håi do chúng gây ra l§n lao nhÜ th‰ nào.
    I.ñÎnh nghïa:
    Thông thÜ©ng, ngÜ©i ta có quan niŒm sai lÀm r¢ng: TØ bi là bi løy, mŠm y‰u, than khóc, tiêu c¿c... NgÜ©i ta tܪng r¢ng hÍ Çã tØ bi, thì ai muÓn làm th‰ nào, mình cÛng chÎu; sÓng trong hoàn cänh th‰ nào mình cÛng phäi theo, thi‰u tinh thÀn ti‰n thû... Tóm låi, tØ bi theo nghïa thông thÜ©ng là than khóc và nhu nhÜ®c.
    NhÜng thÆt ra, tØ bi theo Çåo PhÆt có nghïa khác xa. PhÆt dåy: "TØ næng d» nhÃt thi‰t chúng sanh chi låc; Bi næng båt nhÙt thi‰t chúng sanh chi kh°", nghïa là: TØ là Çem vui cho tÃt cä chúng sanh; Bi là diŒt trØ cái kh° cho tÃt cä m†i loài. DiŒt kh° và cho vui Çó là tÃt cä nguyŒn v†ng và hành Ƕng l®i tha, cÙu Ç©i cûa ngÜ©i có lòng tØ bi. Th‰ nên, tØ bi không phäi là thø Ƕng, là trÓn Ç©i hay nhu nhÜ®c. Cái kh° và cái vui nói ª Çây không chÌ là kh° và vui vÆt chÃt mà gÒm cä kh° và vui tinh thÀn.
    H‰t kh° và ÇÜ®c vui tÙc là hai khía cånh cûa cu¶c Ç©i, nhÜng không th‹ r©i nhau ÇÜ®c. Khi ÇÜ®c vui m¶t phÀn nào, tÙc là Çã b§t kh° m¶t phÀn nào, Ãy là trong TØ có Bi; và trái låi, khi b§t kh° m¶t phÀn nào, tÙc Çã có vui m¶t phÀn Ãy, nhÜ th‰ trong Bi có TØ. CÛng nhÜ m¶t ÇÙa bé Çang kh° sª vì låc ÇÜ©ng, b‡ng có ai chÌ ÇÜ©ng cho nó, nó liŠn vui mØng và h‰t kh°.
    II.So sánh TØ Bi v§i Bác Ái:
    Bác ái là tình thÜÖng yêu r¶ng l§n. NhÜ th‰ thì bác ái và tØ bi có m¶t tính chÃt giÓng nhau, chÌ khác nhau ª ch‡ r¶ng hËp, sâu cån mà thôi. Có ngÜ©i cho r¢ng bác ái r¶ng hÖn tØ bi. Cho  nhÜ th‰ là chÜa hi‹u rõ nghïa hai ch» TØ-Bi. NhÜ trên Çã ÇÎnh nghïa: TØ là cho vui tÃt cä chúng sanh; Bi là diŒt trØ m†i n‡i kh° cho tÃt cä m†i loài. Chúng ta Çã bi‰t PhÆt dùng hai ch» chúng sanh là Ç‹ chÌ cho tÃt cä m†i sinh vÆt. VÆy T¯ là cho vui cho tÃt cä m†i sinh vÆt, chÙ không phäi riêng cho loài ngÜ©i. TÃt cä m†i vÆt có s¿ sÓng ÇŠu ÇÜ®c chung hܪng tình thÜÖng Ãy. Còn BI là diŒt trØ m†i n‡i kh° cho chúng sanh. Chúng ta nên Ç‹ š trong câu ÇÎnh nghïa ch» Hán, các kinh dùng ch» "båt" nghïa là nh° tÆn gÓc rÍ. Vâng, nh° tÆn gÓc rÍ cûa cái kh°, chÙ không phäi chÌ thoa dÎu cái quä kh° trong hiŒn tåi, mà Ç‹ m¥c cho cái nhân gây ra kh° mãi vŠ sau. NgÜ©i có lòng Bi là vØa thoa dÎu v‰t thÜÖng Çau kh° trong hiŒn tåi mà vØa ch»a cho khÕi nguyên nhân gây ra Çau kh°, nhÜ ngÜ©i làm vÜ©n, không phäi chÌ phác cho såch cÕ trên m¥t ÇÃt, mà còn Çào sâu xuÓng dܧi, nh° cho h‰t gÓc rÍ cûa cÕ n»a.
    NhÜ th‰ thì TØ bi, vŠ phÜÖng diŒn không gian, bao gÒm tÃt cä m†i loài, còn vŠ phÜÖng diŒn th©i gian, bao gÒm tÃt cä quá khÙ, hiŒn tåi và tÜÖng lai. Còn Bác ái thì chÌ chú tr†ng nhiŠu vŠ loài ngÜ©i mà ít Ç‹ š ljn sinh vÆt; và chÌ lo cÙu kh°, cho vui trong hiŒn tåi mà ít nghï ljn cái quä trong tÜÖng lai.
    Nói m¶t cách khác, TØ bi là gÒm h‰t nghïa Bác ái ª trong, còn Bác ái thì ch£ng trùm ÇÜ®c lš TØ bi.
    III.TØ Bi cÙu kh° và cho vui nhÜ th‰ nào?
    Trong khi so sánh TØ-bi v§i Bác-ái, chúng tôi Çã nói, vŠ phÜÖng diŒn không gian, TØ bi bao gÒm tÃt cä m†i loài.  ThÆt th‰, tình thÜÖng cûa Çåo PhÆt vô cùng r¶ng l§n. PhÆt dåy không ÇÜ®c sát sanh ngÜ©i mà cä muôn vÆt n»a. NgÜ©i PhÆt tº chân chính, triŒt Ç‹ tuân theo l©i PhÆt dåy, không nh»ng không gi‰t håi sinh vÆt Ç‹ æn, mà cÛng không gi‰t håi sinh vÆt trong các cu¶c sæn b¡n hay câu cá Ç‹ mua vui. Ngày xÜa, các vÎ Tÿ kheo trܧc khi uÓng nܧc ao hÒ, phäi dùng m¶t cái l†c Ç‹ l†c nܧc, nhÜ th‰ vØa h®p vŒ sinh, vØa tránh khÕi sát sinh nh»ng sanh vÆt nhÕ ª trong nܧc. M‡i khi vào cÀu, nh»ng ngÜ©i tu hành phäi gõ xuÓng ÇÃt ba ti‰ng, Ç‹ cho sinh vÆt dܧi cÀu bi‰t mà tránh trܧc. Nh»ng cº chÌ Ãy m¥c dÀu nhÕ nh¥t, nhÜng Çã th‹ hiŒn m¶t cách chân thành lòng tØ bi cûa ngÜ©i PhÆt tº chân chính. Chính nh© lòng tØ bi Ãy mà cu¶c Ç©i b§t kh¡c nghiŒt, kh° Çau, s¿ chém gi‰t b§t tàn khÓc, chi‰n trÜ©ng ÇÜ®c thu hËp, ngÜ©i và vÆt không còn sát håi nhau, mà trái låi còn xem nhau nhÜ anh em.
    NhÜng n‰u chÌ cho vui và diŒt kh° trong hiŒn tiŠn mà không nghï ljn cho vui và diŒt kh° trong tÜÖng lai thì cÛng chÜa g†i ÇÜ®c là TØ bi. Bªi th‰, cÀn phäi gây nhân vui và diŒt nhân kh°. Nhân vui và nhân kh° ª Çâu mà có? -  Trong kinh thÜ©ng dåy: Kh° do nghiŒp, nghiŒp do ho¥c. Ho¥c tÙc là phiŠn não.  PhiŠn não ÇŠu ª trong tâm m‡i chúng ta. Tâm là nguÒn gÓc cûa m†i hành Ƕng, cûa m†i k‰t quä. VÆy thì quä kh° hay vui chÌ do tâm cä. Tâm chúng sinh ÇÀy dÅy phiŠn não tÆt xÃu, dung chÙa vô sÓ h¶t giÓng cay chua, Ç¡ng Ƕc. Dï nhiên, nh»ng mÀm mÓng Ãy së tr° ra nh»ng quä kh° gian lao. Bªi th‰, ñåo PhÆt rÃt chú tr†ng vÃn ÇŠ tu tâm, dÜ«ng tánh cho chính mình và ngÜ©i.
    MuÓn cÙu kh° cho thÆt tình, ch¤ng nh»ng lo cÙu kh° quä, mà còn phäi trØ nhÖn kh° cho s§m. Th‰ m§i Çúng nhÜ ÇÎnh nghïa Çã nói ª trên vŠ ch» BI (båt nhÙt thi‰t chúng sinh chi kh°). Ch£ng hån, muÓn m¶t ngÜ©i nào khÕi bÎ cái kh° tù Çày, lao lš, b¡t b§, hành hå, ta phäi dåy h† ÇØng tham lam, tr¶m cܧp và cÀn phäi bi‰t bÓ thí, quš tr†ng cûa cäi cûa ngÜ©i. MuÓn cho ngÜ©i nào khÕi kh° vì s¿ chia rë, sát håi, thù h¢n, ta phäi dåy h† ÇØng sân và cÀn phäi bi‰t nhu hòa, nhÅn nhøc. MuÓn cho ngÜ©i nào khÕi kh° vì s¿ ngu si cám d‡, bóc l¶t, khinh hèn, ta phäi dåy h† ÇÜ®c sáng suÓt, giác ng¶ cänh Ç©i. Khi h† hi‹u rÒi, tÃt nhiên không bäo h† tránh kh°, h† vÅn tránh.
    MuÓn cho s¿ nghiŒp l®i tha này ÇÜ®c hoàn toàn, ngÜ©i tu hånh TØ-bi, còn có b°n phÆn phäi chÌ bäo cho ngÜ©i chung quanh nh»ng phÜÖng pháp tu hành cho có hiŒu quä, nhÜ niŒm PhÆt, tham thiŠn ch£ng hån, Ç‹ cho tâm ÇÎa cûa h† ÇÜ®c tæng trܪng công ÇÙc lành.
     
    IV.PhÜÖng pháp quán TØ Bi.
    Trong các Çoån trên, chúng ta Çã phân tích š nghïa và tác døng cûa tØ bi. Chúng ta Çã thÃy ÇÜ®c giá trÎ tÓt ÇËp và l§n lao cûa tØ bi. ñ‰n Çây chúng ta hãy ÇŠ cÆp ljn vÃn ÇŠ: "làm th‰ nào Ç‹ huân tÆp ÇÜ®c lòng tØ bi".
    M¶t trong nh»ng phÜÖng pháp hiŒu nghiŒm Ç‹ huân tÆp lòng tØ bi là "quán tØ bi". Quán TØ bi có ba tØng b¿c thÃp cao, tùy theo cæn cÖ cûa ba hång tu hành:
    a. Chúng sinh duyên tØ: Pháp quán này thÜ©ng dành cho hång tu ti‹u thØa th¿c hành.
    Chúng sinh duyên tØ, nghïa là lòng tØ bi do quán sát cänh kh° cûa chúng sinh mà phát khªi.
    Chúng sinh tÙc là muÓn nói ljn nh»ng hång còn Çang say mê, chìm Ç¡m trong b‹ kh° sanh tº, còn Çang trói mình trong vòng phiŠn não nhiÍm ô. Ch£ng hån nhÜ loài ª ÇÎa ngøc bÎ hành phåt Çû ÇiŠu, ngå quÌ bÎ Çói khát bÙc bách, súc sanh bÎ cänh dao th§t hành hình, A-tu-la Çãu tranh, chém gi‰t. ñ‰n nhÜ chúng sinh ª cõi tr©i tuy vui thú, nhÜng vÅn còn bÎ ngÛ-suy-tܧng hiŒn, luân hÒi, dža låc nhÜ thÜ©ng. Và gÀn hÖn h‰t là loài ngÜ©i, cÛng chÎu không bi‰t bao nhiêu là cänh kh°, tØ vÆt chÃt ljn tinh thÀn, tØ cá nhân ljn Çoàn th‹. NhÃt là ÇÓi v§i luÆt vô thÜ©ng: sanh, già, bÎnh, ch‰t, chÜa ai thoát khÕi ÇÜ®c. ñã không thoát ÇÜ®c mà låi còn vô tình gây chuÓc thêm lÃy kh°, l¡m khi cÙ quên mÃt cái tu°i già, m‡i ngày m‡i chÒng chÃt, thÆt Çáng thÜÖng håi!
    VÆy, ÇÙng trܧc nh»ng cänh kh° cûa chúng sinh, ngÜ©i PhÆt tº phäi làm th‰ nào? - Phäi phát lòng tØ bi! NhÜng làm sao cho lòng tØ bi Ãy ÇÜ®c phát? 
    ñÙc PhÆt có dåy chúng ta phäi quán sát tÃt cä chúng sinh trong løc Çåo, mÜ©i phÜÖng ÇŠu nhÜ bà con thân thu¶c.
    ñây là phÜÖng pháp ÇÀu tiên Ç‹ hòa h®p v§i m†i chúng sinh. Dùng cäm tình mà tÆp quán TØ bi. Trܧc kia chúng ta có thói quen là cái gì ngoài "ta" thì ít khi quan tâm ljn. Gi© Çây, quán TØ bi tÙc là chúng ta Çã phá cái vÕ ích k› hËp hòi Ãy mà giác ng¶ và nhÆn ÇÎnh r¢ng:
  • Th‰ gi§i cûa loài ngÜ©i chúng ta Çang ª Çây, t› nhÜ m¶t cái nhà l§n, nÖi sum h†p và Çoàn k‰t cûa Çåi gia Çình. VÅn bi‰t r¢ng nhân loåi khác nhau vŠ màu da, chûng t¶c; nhÜng cái khác Çó ch£ng qua là khác vŠ bŠ ngoài, chÙ là ngÜ©i thì ai ai cÛng có m¶t thân hình xÜÖng thÎt nhÜ nhau, cÛng ÇÒng s® kh° Üa vui, bi‰t xÃu bi‰t tÓt v.v... Vì th‰ ÇÓi v§i ngÜ©i l§n tu°i, ta phäi kính tr†ng nhÜ ông bà cha mË, ngÜ©i ngang hàng hay tu°i xÃp xÌ, xem nhÜ anh chÎ em ru¶t thÎt; ngÜ©i nhÕ tu°i hÖn n»a xem nhÜ con cái cháu ch¡t ....
  • R¶ng ra m¶t tÀng n»a, ÇÓi v§i chúng sanh trong næm loåi, chúng ta hãy xem nhÜ nh»ng thành phÀn cûa Çåi gia Çình là chú, bác, cô, gì ... VÅn bi‰t r¢ng vŠ hình thÙc, loài ngÜ©i khác v§i loài khác, và nhiŠu khi ta không g¥p m¥t n»a, nhÜng xét cho cùng, Çã là chúng sinh, thì tÃt nhiên ÇÒng chung m¶t nguÒn sÓng, và Çã có sÓng thì tÃt nhiên ÇŠu ham sÓng s® ch‰t, ÇŠu bi‰t cäm n‡i thÃy, g¥p và nh© cÆy ÇÜ®c là loài súc sinh. Tuy chúng không bi‰t nói nhÜ chúng ta, nhÜng n‰u chúng ta ÇÓi Çãi tº t‰, chúng cÛng bi‰t thÜÖng m‰n và trung thành v§i ta. Tuy không có h†c thÙc, chúng vÅn nghe l©i ta và giúp Ç« ta trong nhiŠu công viŒc n¥ng nŠ. Ch£ng qua vì nghiŒp n¥ng nên Ç©i này chúng làm súc vÆt, nhÜng bi‰t Çâu Ç©i trܧc, chúng không phäi là anh em cûa ta? Và sau này, bi‰t Çâu chúng låi không së là bà con quy‰n thu¶c cûa ta?
    • PhÜÖng pháp tu tÆp cûa Ti‹u thØa này tuy chÜa phá ÇÜ®c ngã chÃp, nhÜng cÛng Çã mª r¶ng ÇÜ®c phåm vi hËp hòi cûa cái ngã nhÕ và th‹ nhÆp vào cái ngã to hÖn là Çåi gia Çình; rÒi tØ cái ngã to tình cäm Ãy, së chuy‹n dÀn sang giai Çoån lš trí cao siêu hÖn, b¢ng phép quán "Pháp duyên tØ" sau Çây.
    b.Pháp duyên tØ: Pháp duyên tØ là lòng tØ bi do duyên "Pháp tánh" mà phát khªi. ñây là pháp quán dành cho các bÆc Trung thØa.
    Hành giä trong khi tu pháp môn này, quán sát thÃy tÃt cä chúng sinh, cùng mình ÇŠu ÇÒng m¶t "pháp gi§i tánh", nên chúng sinh Çau kh° là mình Çau kh°; vì vÆy hành giä khªi lòng tØ bi cÙu kh°, ban vui cho tÃt cä chúng sinh. ñ‰n ÇÎa vÎ này, các ngài không còn phân biŒt là nam hay n», không còn quan niŒm mình khác v§i ngÜ©i, không nghï r¢ng Çó là bà con quy‰n thu¶c, chÌ thÃy mình cùng ngÜ©i ÇÒng m¶t "pháp gi§i tánh" mà thôi. BÒ tát Çã nhÆn chúng sinh và mình ÇÒng m¶t bän th‹, nên khi cÙu kh°, không cÀn bi‰t Çó là ai, và khi làm, không chÃp mình Çã làm. Chúng sinh có kh° thì BÒ tát có Bi. S¿ thông cäm t¿ nhiên Ãy nhÜ tình thiêng liêng gi»a mË và con, hÍ có cäm là có Ùng, nhÜ tánh sÓt s¡ng cûa vÎ y sï có lÜÖng tâm nhà nghŠ, hÍ thÃy bŒnh thì liŠn trÎ. V§i š nghïa này, trong kinh Trung A-hàm có t› dø: Trܧc m¶t nån nhân bÎ trúng tên Ƕc, viŒc làm cÀn kíp hÖn h‰t cûa vÎ thÀy thuÓc là phäi rút tên Ƕc Ãy ra lÆp tÙc. Ông không cÀn phäi hÕi ngÜ©i Ãy tên gì, ª Çâu, còn ai, cÛng không cÀn coi cây tên Ãy làm b¢ng gì, ai b¡n v.v...
    S¿ cÙu kh° cho chúng sinh, ÇÓi v§i các vÎ BÒ tát Çã chÙng ÇÜ®c "pháp duyên tØ" này cÛng nhÜ th‰, chÌ nh¡m møc Çích làm sao cho kÈ khác h‰t kh° ÇÜ®c vui mà thôi.
    c.Vô duyên tØ: Trong phåm vi bài này, chúng ta chÌ nên h†c qua hai hång tØ bi trên. Còn loåi tØ bi thÙ ba tÙc là "vô duyên tØ" là m¶t loåi cao siêu Ç¥c biŒt cûa ñåi thØa, chúng ta chÜa Çû cæn cÖ, trình Ƕ tu tÆp. Tuy nhiên, Ç‹ có m¶t š niŒm ÇÀy Çû vŠ lòng tØ bi,chúng ta cÛng nên bi‰t qua vŠ loåi này.
    Vô duyên tØ, là lòng tØ bi không có tâm næng duyên và cänh bÎ duyên, không còn døng công, không còn quan sát, ÇÓi Çãi gi»a mình v§i ngÜ©i, mình và vÆt nhÜ hai thÙ tØ bi trܧc. Lòng tØ bi này xÙng theo th‹ tánh chÖn tâm mà t¿ khªi ra bao la, trùm kh¡p, không thiên lŒch m¶t nÖi nào. CÛng nhÜ ánh sáng m¥t tr©i chi‰u kh¡p cä gÀn xa, không phân biŒt thÃp cao, không chú š m¶t nÖi nào, chi‰u soi tÃt cä m¶t cách vô tÜ và không døng công.
     
    V.L®i ích cûa pháp quán TØ bi:
    Có ngÜ©i lo l¡ng n‰u ai cÛng tØ bi thì trª thành nhu nhÜ®c, dân t¶c së y‰u hèn, và s¿ tham tàn bóc l¶t së lØng lÅy v.v....
    Lo nhÜ th‰ là quá lo xa mà thành ra không th¿c t‰. TØ xÜa ljn nay, loài ngÜ©i không phäi kh° sª vì quá tØ bi, xã h¶i không phäi y‰u hèn, Çäo Çiên vì tình thÜÖng quá rông l§n. Trái låi, s¿ Çau kh° cûa cá nhân cÛng nhÜ cûa Çoàn th‹, m¶t phÀn l§n là do lòng ngÜ©i còn Ƕc ác. M¶t nhÆn xét không ai có th‹ chÓi cãi ÇÜ®c là m¶t xã h¶i càng væn minh thì lòng ác Ƕc càng b§t, tình thÜÖng càng tæng thêm, hay ngÜ®c låi, tình thÜÖng càng tæng, ác Ƕc càng giäm, thì xã h¶i càng væn minh, hånh phúc. Hãy khoan lo s® lòng tØ bi làm cho con ngÜ©i mŠm y‰u, mà chÌ nên lo s®, n‰u s¿ thù h¢n, Ƕc ác không giäm, thì loài ngÜ©i ch¡c ch¡n së bÎ tiêu diŒt.
    Khái lÜ®c theo kinh Tæng-NhÃt A-hàm thì ngÜ©i quán TØ bi së ÇÜ®c nh»ng l®i ích nhÜ sau:
    a.Khi thÙc hay ngû ÇŠu ÇÜ®c an vui.
    b.HiŒn tåi ÇÜ®c nhiŠu ngÜ©i thÜÖng.
    c.SÓng trong Ç©i không bÎ tai nån tr¶m cܧp.
    NhÜng th¿c hành pháp quán TØ bi, không phäi chÌ Ç‹ chúng ta cÀn nh»ng quä báo l®i ích riêng cho mình, và chÌ có bÃy nhiêu Çó. Møc Çích chúng ta tu là cÓt làm sao cho chúng ta và m†i chúng sinh trong løc Çåo ÇŠu khÕi kh° ÇÜ®c vui. Lë tÃt nhiên, trong khi tu chúng ta së:
  • TrØ ÇÜ®c lòng sân hÆn Ƕc ác.
  • DËp ÇÜ®c ngã chÃp hËp hòi.
  • ñoàn k‰t ÇÜ®c v§i m†i ngÜ©i.
  • ñ©i sÓng cá nhân và Çoàn th‹ nh© th‰ ÇÜ®c vui vÈ, có š nghïa.
    •       TØ bi là m¶t phÜÖng thuÓc trÎ tâm sân hÆn. Sân hÆn ÇÀu mÓi sát håi ghê g§m, là chìa khóa cûa tÃt cä kho t¶i l‡i. TrØ ÇÜ®c nó tÙc là trØ ÇÜ®c gi‰t chóc, và dÆp t¡t ÇÜ®c cái ngòi bi‰n loån. Bao nhiêu súng Çån và nhÃt là bom nguyên trª së trª thành vô døng. Trong nhân loåi, không còn ai là cØu ÇÎch, không còn giai cÃp bóc l¶t, Çãu tranh. Ai cÛng là ngÜ©i Çáng thÜÖng, Çáng giúp Ç«. Gi»a ngÜ©i và ngÜ©i, gi»a ngÜ©i và vÆt së có m¶t s¿ liên låc, Çoàn k‰t mÆt thi‰t. Con ngÜ©i së vô cùng sung sܧng khi thÃy xung quanh mình ÇŠu là bà con quy‰n thu¶c, bÓn bi‹n ÇŠu là anh em và cùng chan hòa trong PhÆt tánh.
     
    Quán Nhân Duyên
     A. Mª ñŠ
      NgÜ©i Ç©i, vì không hi‹u d¿ vÆt trong vÛ trø này tØ Çâu mà có, cho nên sanh ra nhiŠu quan niŒm sai lÀm. Có ngÜ©i nghï r¢ng vÛ trø do t¿ nhiên sanh. Có ngÜ©i låi nghï vÛ trø do m¶t vÎ thÀn toàn trí, tòan næng tåo ra v.v... 
      Theo ñåo PhÆt thì vÛ trø là vô thÌ, nghïa là không có Çi‹m khªi ÇÀu, và m†i s¿ m†i vÆt trong vÛ trø không th‹ ÇÙng riêng m¶t mình mà có ÇÜ®c; trái låi, phäi nÜÖng nh© nhau mà thành. Nói m¶t cách khác, tØ vÆt l§n cho ljn vÆt nhÕ, tØ vÆt h»u hình cho ljn vô hình, ÇŠu không ngoài nhân duyên mà có. Vì th‰, trong kinh PhÆt thÜ©ng nói: "ChÜ pháp tùng duyên". 
      S¿ hiŒn h»u cûa loài h»u hình, hay nói riêng cûa loài ngÜ©i, cÛng không ngoài công lŒ Ãy ÇÜ®c.MuÓn hi‹u rõ m¶t cách tÜ©ng tÆn cái guÒng máy cûa s¿ sanh tº luân hÒi cûa ki‰p trong b‹ kh° trÀn gian, chúng ta cÀn phäi h†c lš "ThÆp nhÎ nhân duyên". Sau khi hi‹u rõ lš thÆp nhÎ nhân duyên, chúng ta låi còn phäi tìm hi‹u phÜÖng pháp Ç‹ dÙt trØ cái vòng lÄn quÄn sanh tº luân hÒi n»a. 
      MuÓn hi‹u và dÙt trØ cái vòng sanh tº luân hÒi, chúng ta phäi h†c và th¿c hành pháp quán nhân duyên, mà chúng tôi xin trình bày trong bài giäng này. 
    B. Chánh ñŠ 
    I. ñÎnh Nghïa 

      Sao g†i là "Nhân duyên"? Nhân là nguyên nhân, chÌ cho nh»ng s¿ vÆt chính Çó làm nhân, tr¿c ti‰p sanh ra m¶t vÆt khác, nhÜ håt lúa làm nhân sanh ra cây lúa. Duyên là tr® duyên, chÌ cho nh»ng vÆt gì có tánh cách tr® gíup tr¿c ti‰p hay gián ti‰p cho vÆt khác ÇÜ®c thành. NhÜ phân, nܧc, ánh sáng, nhân công...là tr® duyên giúp cho håt lúa ÇÜ®c thành cây lúa. VÆy nhân duyên là chÌ cho các vÆt làm nhân cho nó mà cÛng vØa là tr® duyên cho tÃt cä vÆt chung quanh nó. 

      Ch» "Nhân duyên" låi có nghïa thÙ hai: Các vÆt ÇŠu là "nhân", các "nhân" Çó "duyên" v§i nhau mà thành ra các vÆt khác. NhÜ vôi, gåch, ngói, g‡ v.v...là nhân, các nhân này duyên nhau (nÜÖng giúp) mà thành ra cái nhà. Vì các pháp trùng ÇiŒp nhiŠu l§p làm duyên cho nhau, mà thành ra vÆt th‰ này hay th‰ khác, nên trong kinh chép: "ChÜ pháp trùng trùng duyên khªi". 

    II. Thành PhÀn Cûa Nhân Duyên 

     ñoån trên Çã nói: "Các pháp do nhân duyên hòa h®p sanh". VÆy nh»ng nhân duyên gì sanh ra loài h»u tình". ñó là mÜ©i hai nhân duyên sau Çây: 

    1. Vô minh, 2. Hành, 3. ThÙc, 4. Danh s¡c, 5. Løc nhÆp, 6. Xúc, 7. th†, 8. Ái, 9. thû, 10. H»u, 11. Sanh, 12. Lão tû. 

    1. Vô minh có nhiŠu nghïa và nhiŠu loåi: 
     

    a. Theo ñåi ThØa giäi thích: "Không tÕ ng¶ chân tâm g†i là vô minh" (BÃt giác ÇŒ nhÃt nghïa lj, vÎ chi vô minh). 
    b. Thông cä ñåi ThØa và Ti‹u ThØa giäi thích: "Hi‹u bi‰t các pháp không Çúng nhÜ thÆt (hi‹u sai lÀm), nên g†i là vô minh" (BÃt nhÜ thÆt tri chÜ Ç‰ lš, vÎ chi vô minh); nhÜ vô ngã mà chÃp thÆt ngã, vô pháp mà chÃp thÆt pháp v.v... 
    c. Ngoài ra, còn nh»ng nghïa thông thÜ©ng nhÜ: vô minh là không sáng, tÓi tæm, m© ám, si mê v.v... 
      Vô minh, låi có khi Ç‹ chÌ các phiŠn não nhÜ tham, sân, si. XÜa có ngÜ©i ljn chùa hÕi: 
      - Th‰ nào là vô minh? 
     T° sÜ trä l©i: 
      - Quê mùa dÓt nát ljn th‰, cÛng ljn chùa hÕi Çåo lš ! 
     Ông khách n°i giÆn, m¥t mày ÇÕ bØng...T° sÜ nói ti‰p: 
      - Vô minh là Çó (chÌ cái sân), Çó là vô minh. 
      Vô minh có khi chÌ riêng cho Si tâm sª. NhÜ nói "Ƕc hành vô minh" hay "tÜÖng Üng vô minh" là ÇŠu chÌ riêng cho "si tâm sª": Khi nó khªi riêng m¶t mình, ho¥c chung cÛng v§i phiŠn não, tham, sân v.v... 

      Vô minh låi phân ra hai loåi: cæn bän vô minh và chi måt vô minh. NhÜ trong mÜ©i hai nhân duyên, cái "vô minh" ÇÀu là cæn bän, vì nó là gÓc sanh ra các vô minh sau; còn "ái, thû, h»u" là chi måt vô minh. Trong tÙ ho¥c, thì ki‰n ho¥c, tÜ ho¥c, trÀn sa ho¥c là chi måt vô minh; còn vô minh ho¥c là cæn bän vô minh. Trong ngÛ trø ÇÎa, thì ki‰n nhÃt xÙ trø ÇÎa, døc ái trø ÇÎa , s¡c ái trø ÇÎa và h»u ái trø ÇÎa là chi måt vô minh, còn vô minh trø ÇÎa là cæn bän vô minh. 

    1. Nói chung låi, tÃt cä phiŠn não, ho¥c thô, ho¥c t‰ cûa ñåi ThØa hay Ti‹u ThØa, có tánh cách làm cho chân tâm bÎ Än, gÜÖng trí tuŒ lu m© thì g†i là vô minh. 
    2. Hành là hành Ƕng , tåo tác. Do vô minh phiŠn não n°i lên, làm cho thân, khÄu, š, tåo tác ra các nghiŒp lành hay d» nên g†i là "hành". 
    3. ThÙc là thÀn thÙc, chÌ cho phÀn tinh thÀn. Do thân, khÄu, š, ba nghiŒp tåo tác nh»ng nghiŒp lành hay d» nên khi ch‰t rÒi, các nghiŒp dÅn d¡t thÀn thÙc Çi lãnh th† quä báo (thân) kh° hay vui ª Ç©i sau. 
    4. Danh s¡c là thân th‹. Trong thân th‹ ngÜ©i có hai phÀn: 
    a. PhÀn tinh thÀn (tâm) chÌ có tên kêu g†i, chÙ không có hình s¡c nên g†i là "danh". 


    b. PhÀn th‹ chÃt có hình s¡c, nên g†i là "s¡c". 

    5. Lúc nhÆp, g†i nôm na là sáu ch‡ vào. Khi Çã có thân th‹ rÒi, cÓ nhiên phäi có sáu cæn (m¡t, tai, mÛi, lÜ«i, thân và š) là ch‡ cûa sáu trÀn (s¡c, thinh, hÜÖng, vÎ, xúc và pháp) phän änh vào, nên g†i là "løc nhÆp". 

    6. Xúc là ti‰p xúc. Trong sáu cæn, ngoài sáu trÀn thÜ©ng g¥p g« ti‰p xúc v§i nhau, nhÜ m¡t ti‰p xúc v§i s¡c, tai ti‰p xúc v§i ti‰ng, mÛi ti‰p xúc v§i mùi, lÜ«i ti‰p xúc v§i vÎ, thân ti‰p xúc v§i Ãm lånh, trÖn nhám, š ti‰p xúc v§i pháp trÀn. 

    7. Th† là lãnh th†. Khi sáu cæn ti‰p xúc v§i sáu trÀn, rÒi lãnh th† nh»ng cänh vui hay buÒn, sܧng hay kh°, hay cänh bình thÜ©ng. 

    8. Ái là Üa muÓn. Khi lãnh th† cänh vui thì sinh lòng tham, muÓn làm sao cho ÇÜ®c, khi g¥p cänh kh° thì sanh tâm sân hÆn, buÒn rÀu, muÓn xa lìa, g¥p cänh bình thÜ©ng th©i si mê. ñây là cái Ƕng cÖ thúc ÇÄy thân, khÄu, š, tåo tác các nghiŒp. 

    9. Thû là gi» lÃy, tìm cÀu; nói r¶ng ra là các hành Ƕng tåo tác. Do g¥p cänh thuÆn thì tham cÀu, g¥p cänh nghÎch låi sân, si muÓn xa lìa; møc Çích là muÓn tìm phÜÖng này k‰ n† Ç‹ bäo thû cho ÇÜ®c bän ngã cûa mình. Do Çó mà tåo ra các nghiŒp sanh tº.

    10. H»u là có. Vì Ç©i này Çã có nhân lành hay d» do mình tåo ra, thì Ç©i sau quy‰t ÇÎnh phäi "có" quä kh° hay vui mà mình phäi th† nhÆn. 

    11. Sanh. Là sanh ra. Do "ái, thû, h»u" làm nhân hiŒn tåi tåo ra các nghiŒp, cho nên qua Ç©i sau, phäi sanh ra Ç©i Ç‹ th† quä báo.

    12. Lão, tº. Là già, ch‰t. ñã có sanh ra, tÃt nhiên phäi chÎu các kh° già và ch‰t v.v... 

      MÜ©i hai nhân duyên này liên quan mÆt thi‰t v§i nhau, vØa làm quä cho nhân trܧc, vØa làm nhân cho quä sau, nÓi ti‰p không dÙt trong th©i gian và làm cho chúng sinh phäi mãi mãi xoay tròn trong vòng sanh tº. 
    III. PhÜÖng Pháp Quán 
      PhÜÖng pháp quán mÜ©i hai nhân duyên có th‹ chia làm hai phÀn là: quán LÜu chuy‹n và quán Hoàn diŒt. 
    1. Quán lÜu chuy‹n. Là quán sát trång thái sanh khªi và luân lÜu cûa mÜ©i hai nhân duyên. S¿ quán sát này có ba loåi: 

     
    a. Quán sát, trång thái sanh khªi cûa mÜ©i hai nhân duyên trong quá khÙ xa xôi, tØ vô thÌ. TØ vô thÌ, vì vô minh v†ng Ƕng, làm cho bän tâm thanh tÎnh phäi Än khuÃt, nhÜ mây áng nên træng m© (vô minh), do Çó, các v†ng Ƕng tØ tØ sanh khªi (hành), thành ra có tâm (thÙc) và cänh, Çû cä th‰ gi§i và chúng sinh (danh s¡c); trong thân chúng sinh có sáu cæn là ch‡ cûa sáu trÀn thÜ©ng phän änh vào (løc nhÆp), rÒi cæn, trÀn thÜ©ng ti‰p xúc (xúc) nhau sanh ra cäm th† (th†), nhân th† sanh ra Üa (ái), vì Üa m§i gi» (thû); do Çó mà có (h»u) sanh (sanh) và già, ch‰t (lão, tº). ñây là nói vŠ trång thái cûa mÜ©i hai nhân duyên tØ vô thÌ, do vô minh v†ng Ƕng, tåo tác mà có th‰ gi§i và chúng sinh, rÒi cÙ nhÜ th‰, ti‰p tøc sanh khªi cho ljn ngày nay, và mãi mãi vŠ sau v.v... 
    b. Quán sát trång thái lÜu chuy‹n cûa mÜ©i hai nhân duyên trong ba Ç©i: quá khÙ, hiŒn tåi, vÎ lai. ñây là quán sát s¿ xoay vÀn cûa mÜ©i hai nhân duyên trong th©i gian tØ quá kh٠ljn hiŒn tåi, tØ hiŒn tåi ljn vÎ lai. MÜ©i hai nhân duyên cÛng nhÜ s®i dây chuyŠn có mÜ©i hai vòng, vòng này móc vào vòng kia, vòng kia móc vào vòng n†, nÓi ti‰p nhau không có mÓi manh, và liên quan cä ba Ç©i: quá khÙ, hiŒn tåi, vÎ lai. NhÜ trong quá khÙ vô minh và hành (cæn bän vô minh) làm nhân, sinh ra quä hiŒn tåi (thân Ç©i này) là "thÙc, danh s¡c, løc nhÆp, xúc, th†"; quä hiŒn tåi (thân Ç©i này) trª låi tåo nhân (trong hiŒn tåi) là "ái, thû, h»u" (chi måt vô minh); nhân hiŒn tåi låi së thành quä vÎ lai (thân Ç©i sau) là "sanh, lão, tº). Nói tóm låi, do mê ho¥c (vô minh) nên tåo nghiŒp (hành), vì tåo nghiŒp nên chÎu quä kh°, nhân chÎu quä kh°, rÒi låi mê ho¥c tåo nghiŒp v.v...nhân sanh quä, quä låi sanh nhân, nÓi ti‰p trong ba Ç©i, quanh quÄn trong sáu ÇÜ©ng sanh tº luân hÒi, nhÜ cái bánh xe læn tròn trên s®i dây. ChÌ có khác là bánh xe thÆt thì chÌ có m¶t cái và bi‰n Ç°i rÃt chÆm chåp; còn bánh xe mÜ©i hai nhân duyên thì vØa chåy t§i mà vØa bi‰n Ç°i, luôn luôn hoåi và thành, thành và hoåi...liên ti‰p trong ba Ç©i; quá khÙ, hiŒn tåi và tÜÖng lai. 
    c. Quán sát s¿ sanh khªi và lÜu chuy‹n cûa mÜ©i hai nhân duyên trong m¶t niŒm cûa hiŒn tåi. N‰u lÃy m¶t khoäng th©i gian ng¡n trong hiŒn tåi Ç‹ quán sát, hành giä cÛng có th‹ thÃy ÇÜ®c s¿ sanh khªi và lÜu chuy‹n cûa mÜ©i hai nhân duyên, chÙ không cÀn phäi quán sát ba Ç©i. NhÜng khi ÇÓi cänh, không rõ các pháp ÇŠu là lÜu chuy‹n (vô minh) mà khªi v†ng niŒm (hành) phân biŒt (thÙc) các cänh vÆt (s¡c); rÒi trÀn cänh låi phän änh vào cæn (løc nhÆp), cæn låi ti‰p xúc (xúc) v§i trÀn, sanh ra lãnh th† (th†), nhân th† sanh ra Üa muÓn (ái), tím cÀu (thû), do Çó tåo ra các nghiŒp (h»u) rÒi theo nghiŒp th† quä báo (sanh, lão, tº). 
      Phân tách ba pháp quán trên, hành giä së rút ra nh»ng nhÆn xét sau Çây: 
      Trong mÜ©i hai nhân duyên, có hai nhóm làm nhÖn và hai nhóm làm quä: M¶t nhóm nhân quá khÙ (gÒm có vô minh và hành) và m¶t nhóm nhân hiŒn tåi (gÒm có sanh, lão, h»u). 
      VŠ phía quä, thì có m¶t nhóm quä hiŒn tåi (gÒm có thÙc, danh s¡c, løc nhÆp, xúc, th†) và m¶t nhóm quä vÎ lai (gÒm có sanh, lão tº). 
      "Vô minh, hành" là cæn bän vô minh, "ái, thû, h»u" là chi måt vô minh. Có th‹ nói "vô minh, hành" là cái biŒt hiŒu cûa "ái, thû, h»u", còn "thÙc, danh s¡c, løc nhÆp, xúc, th†" là cái dÎ danh cûa "sanh, lão, tº". Nói nhÜ th‰ là vì, n‰u ta Ç°i qua tráo låi, së thÃy rõ: trong "ái, thû, h»u", có "vô minh và hành", còn trong "sanh, lão, tº" có "thÙc, danh s¡c, løc nhÆp, xúc, th†". 
      Vô minh thu¶c vŠ "ho¥c"; hành thu¶c vŠ "nghiŒp"; thÙc, danh s¡c, løc nhÆp, xúc, th†, thu¶c vŠ "kh°"; ái thu¶c vŠ "ho¥c"; thû, h»u thu¶c vŠ "nghiŒp"; sanh, lão, tº thu¶c vŠ "kh°". 
    Ho¥c
                                                                               0

     

           0       0

     Kh°   NghiŒp 
    2. Quán hoàn diŒt.
    Là quán sát s¿ tiêu diŒt cûa mÜ©i hai nhân duyên. Có hai cách quán: 
    a. DiŒt vô minh gÓc rÍ (cæn bän vô minh). Trong phÀn quán sát trên, hành giä Çã thÃy rõ: do vô minh mà có hành, do hành mà có thÙc v.v...VÆy thì bây gi©, n‰u ta diŒt vô minh, thì hành së bÎ diŒt, hành bÎ diŒt thì thÙc cÛng không có v.v...Hay nói m¶t cách khác: do "mê ho¥c" nên tåo "nghiŒp", do tåo nghiŒp nên m§i chÎu quä "kh°". VÆy muÓn h‰t kh°, lë tÃt nhiên là phäi diŒt nghiŒp, muÓn dÙt nghiŒp trܧc phäi trØ vô minh. 
       TrØ cæn bän vô minh có hai cách: 
      ñÓi v§i các bÆc ñåi ThØa BÒ Tát, vì thÃy rõ th‹ tánh chân tâm do vô minh v†ng Ƕng mà có th‰ gi§i chúng sinh, ngã và pháp, nên các Ngài dùng trí Bát nhã phá trØ "sinh tܧng vô minh", Ç‹ trª låi v§i bän th‹ chân tâm. Khi Çã ng¶ ÇÜ®c chân tâm rÒi, thì tÃt cä sanh tº luân hÒi ÇŠu h‰t. NhÜ trong Bát nhã Tâm kinh có chép: "Ngài Quán t¿ tåi BÒ Tát khi Çi sâu vào trí Bát nhã Ba la mÆt Ça rÒi, thì thÃy tÃt cä næm uÄn ÇŠu không, nên khÕi các ÇiŠu kh° ách...". Hay nhÜ trong kinh Læng Nghiêm có chép: "ñÓi v§i ngÜ©i tÕ ng¶ ÇÜ®c chÖn tâm, thì mÜ©i phÜÖng th‰ gi§i ÇŠu tiêu h‰t". 
     ñÓi v§i ngÜ©i không th‹ phá trØ ngay ÇÜ®c cæn bän vô minh Ç‹ tr¿c ng¶ chân tâm, thì phäi lÀn hÒi träi qua vô sÓ ki‰p tu hành, khi ljn ÇÎa vÎ ñ£ng giác, dùng trí Kim cang phá trØ ÇÜ®c "sanh tܧng vô minh", m§i chÙng quä DiŒu giác (PhÆt ). 
    b. DiŒt vô minh ngành ng†n (chi måt vô minh). ñÓi v§i hàng phàm phu và Ti‹u ThØa, cæn cÖ thÃp hËp, thì không th‹ tr¿c ti‰p phá trØ vô minh gÓc rÍ nhÜ hai bÆc trên, mà chÌ có th‹ phá trØ vô minh ngành ng†n là "ái, thû, h»u". Khi ngành ng† Çã bÎ ch¥t rÒi, thì gÓc rÍ dÀn dÀn bÎ tiêu diŒt, nhÜ bøi tre mà bÎ x¡n h‰t cä mæng, thì së phäi tàn røi. 
       DiŒt trØ vô minh ngành ng†n cÛng gÒm hai phÜÖng diŒn. 
  • Quán lš: Là dùng lš lë Ç‹ nhÆn thÃy r¢ng các pháp chÌ do nhân duyên hòa h®p mà sanh ra, chÙ không có thÆt (không h»u); bªi không có thÆt, nên không nên tìm cÀu chÃp thû (không thû). ñã không chÃp thû, thì cÛng không tham muÓn (không ái). Nghïa là b¡t ÇÀu quán "h»u", rÒi ljn "thû", rÒi cuÓi cùng là "ái". N‰u ba cái nhân này không có, thì cái quä "sanh, lão, tº" cÛng ch£ng có. 
    • Quán s¿: Là y theo s¿ tܧng mà quán sát rÒi th¿c hành. Hành giä b¡t ÇÀu quán "ái" trܧc, rÒi ljn "thû" và "h»u". Kinh chép: "H»u ái sinh Üu, h»u ái sinh úy, vô sª ái nhåo hà Üu hà úy?"Nghïa là: Bªi có tham muÓn nên mÖíi sanh có lo s®, n‰u không tham muÓn thì có lo s® gì? Vì khi ÇÓi cänh, sanh tâm tham muÓn (ái), nên m§i tåo tác ra các nghiŒp (thû), do Çó phäi chÎu sanh tº luân hÒi (h»u). BÃy gi©, n‰u ÇÓi cänh không tham Üa (không ái), thì ch£ng tìm cÀu chÃp thû ( không thû), vì không chÃp thû nên ch£ng có sanh tº luân hÒi (không h»u). CÛng nhÜ trong kinh Læng nghiêm PhÆt dåy: "..ChÌ khi các ông ÇÓi cänh, không khªi v†ng niŒm phân biŒt, thì tham, sân, si ch£ng khªi; tham, sân, si kh khªi thì sát, Çåo, dâm, v†ng không sanh...". 
    Tóm låi, mê ho¥c h‰t (ái) thì nghiŒp ch£ng có (thû), nghiŒp không thì kh° ch£ng còn   (h»u). 
    Trong bÓn cách trØ vô minh, chÌ có pháp "quán s¿" này dÍ dàng và thi‰t thÆt nhÃt, låi h®p v§i cæn cÖ cûa ngÜ©i tu hành hiŒn tåi. 
    IV. HiŒu Quä Cûa Pháp 12 Nhân Duyên 
    Hành giä sau khi thành t¿u pháp quán mÜ©i hai nhân duyên này, thì së trØ ÇÜ®c tâm si mê là nguyên nhân chính cûa kh° Çau và luân hÒi cûa chúng sinh. ñÙc PhÆt thÜ©ng bäo: "S¿ kh° ª tam ÇÒ chÜa h£n là kh°, chÌ có ngÜ©i thi‰u trí huŒ m§i là kh° thôi". Xem th‰ thì Çû bi‰t trØ ÇÜ®c tâm si mê và làm cho trí huŒ ÇÜ®c phát chi‰u là m¶t ÇiŠu quan tr†ng bÆc nhÃt cûa kÈ tu hành. 
    HÖn n»a, hành giä còn nh© pháp quán mÜ©i hai nhân duyên này mà së chÙng ÇÜ®c quä Duyên giác. Khi PhÆt chÜa giáng sinh, cÛng có nhiŠu vÎ tu hành nh© quán sát s¿ sanh hóa cûa vÛ trø mà ÇÜ®c ng¶ Çåo. Nh»ng vÎ Ãy ngÜ©i ta thÜ©ng g†i là ñ¶c giác, nghïa là t¿ nghiên cÙu m¶t mình mà ÇÜ®c giác ng¶. ñ‰n khi PhÆt giáng sinh, chÌ dåy pháp quán nhân duyên nhiŠu ngÜ©i y theo pháp quán này tu hành mà ÇÜ®c giác ng¶, nên g†i là "Duyên giác" (nghïa là nh»ng vÎ giác ng¶ nh© quán mÜ©i hai nhân duyên). 
    Ch‡ giäi thoát cûa quä vÎ Duyên giác và A La Hán ÇŠu giÓng nhau, nhÜng vŠ trí huŒ và thÀn thông thì quä Duyên giác cao hÖn quä A La Hán. 
    Sau Çây là m¶t thí dø vŠ s¿ thành t¿u pháp quán mÜ©i hai nhân duyên cûa hai vÎ Çåi ñŒ tº cûa ÇÙc PhÆt Thích Ca , là Ngài Xá L®i PhÃt và Ngài Møc KiŠn Liên, lÜ®c thuÆt theo kinh Nhân quä: 
    Ÿ thành VÜÖng xá, có hai ngÜ©i Bà la môn rÃy thông minh trí huŒ, m¶t ngÜ©i tên là Xá L®i PhÃt và m¶t ngÜ©i tên là Møc KiŠn Liên. Hai ngÜ©i ÇŠu tu theo ngoåi Çåo, có trên m¶t træm ñŒ tº, và có hÙa hËn v§i nhau r¢ng, n‰u ai nghe ÇÜ®c pháp mÀu trܧc, thì phäi chÌ dåy låi cho ngÜ©i kia. 
    M¶t hôm, ông Xá L®i PhÃt Çi ÇÜ©ng, ÇÜ®c nghe m¶t vÎ ñŒ tº cûa PhÆt là Tÿ kheo A Xá Bà Kÿ, giäng giäi vŠ Çåo lš nhân duyên và tóm t¡t låi trong m¶t bài kŒ nhÜ sau: "C¶i gÓc cûa tÃt cä pháp là nhân duyên sinh, không ai làm chû, n‰u ai hi‹u ÇÜ®c pháp này, thì chÙng ÇÜ®c Çåo chân thÆt" 1. 
    Khi nghe xong, ông Xá L®i PhÃt liŠn xa lìa trÀn cÃu, chÙng ÇÜ®c Çåo quä thanh tÎnh. 
    Lúc trª vŠ, ông Xá L®i PhÃt giäng nói låi cho ông Møc KiŠn Liên nghe. Ông này nghe xong, cÛng chÙng ÇÜ®c Çåo quä. Hai ông này liŠn Çem 200 ñŒ tº cûa mình, ljn xin PhÆt cho xuÃt gia làm ñŒ tº. 
    C. K‰t LuÆn 
    ñ‹ Ƕc giä có m¶t š niŒm chung vŠ bài giäng này và dÍ nh§, chúng tôi xin tóm t¡t nh»ng y‰u Çi‹m sau Çây: 
    1. TÃt cä s¿ vÆt không m¶t vÆt nào riêng biŒt mà tÒn tåi ÇÜ®c. Chúng phäi nÜÖng t¿a vào nhau m§i thành vÆt này hay vÆt khác. ñó là lš nhân duyên sanh, hay trùng trùng duyên khªi. Riêng vŠ loài h»u tình nhÜ ki‰p ngÜ©i ch£ng hån, thì do mÜ©i hai nhân duyên nÜÖng nhau mà thành m¶t chu‡i sanh tº dài vô hån, nÓi ti‰p tØ quá kh٠ljn hiŒn tåi và vÎ lai. Tùy theo cái tác døng cûa nó mà mÜ©i hai nhân duyên Ãy có th‹ chia làm ba nhóm là: ho¥c (mê m©), nghiŒp (tåo tác) và kh° (k‰t qûa). 
    2. MuÓn dÙt trØ chu‡i sanh tº dài trong bi‹n kh° Çau cûa cõi tøc, phäi quán mÜ©i hai nhân duyên. Pháp quán này có hai phÀn là quán lÜu chuy‹n và quán hoàn diŒt: 
    a. Quán lÜu chuy‹n. Là quán hiŒn tÜ®ng sanh khªi và ti‰n tri‹n cûa mÜ©i hai nhân duyên tØ vô minh, hành, thÙc..ljn lão, tº. Trong khi quán lÜu chuy‹n hành giä có th‹ chÌ quán sát s¿ sanh khªi và ti‰n tri‹n cûa mÜ©i hai nhân duyên trong quá khÙ, trong hiŒn tåi hay cä trong quá khÙ, hiŒn tåi và tÜÖng lai. 

    b. Quán hoàn diŒt. Là quán theo phÜÖng pháp làm cho mÜ©i hai nhân duyên phäi tiêu diŒt. Có hai pháp quán hoàn diŒt:

    1) M¶t pháp dành cho nh»ng bÆc Çåi cæn trí, nhÜ hång ñåi ThØa BÒ Tát, Çó là pháp "diŒt cæn bän vô minh". 
    2) M¶t pháp dành cho nh»ng ngÜ©i cæn cÖ thÃp thÕi nhÜ chúng ta, Çó là pháp "diŒt chi måt vô minh". 
       Pháp quán sau Çây låi chia ra làm hai là quán lš và quán s¿: 
  • Quán lš: là quán các pháp không thÆt có (h»u) nên không chÃp thû (thû); bªi không chÃp thû nên không tham ái (ái). 
  • Quán s¿: là áp døng cái lš Çã quán ª trên trong hoàn cänh th¿c tåi: Hành giä phäi cÓ g¡ng th¿c hiŒn sao cho khi ÇÓi cänh không khªi tâm tham ái (ái), nh© không tham ái m§i không tåo tác tìm cÀu (thû); do không tìm cÀu nên không có (h»u) th† quä sanh tº vŠ sau. 
    • Hành giä thành t¿u ÇÜ®c pháp quán mÜ©i hai nhân duyên này thì së dÙt trØ ÇÜ®c vô minh, thoát khÕi sanh tº và chÙng ÇÜ®c quä vÎ Duyên giác. 
    CÀu mong cho quí vΠǶc giä thÃu hi‹u ÇÜ®c chân giá trÎ cûa pháp quán này và tinh tÃn tu hành Ç‹ Çåt ÇÜ®c quä vÎ qúy báu nói trên. 
     
    Ghi Chú: Có ch‡ nói bài kŒ nhÜ vÀy: 
      "ChÜ pháp tùng duyên sanh, diŒc tùng nhân-duyên diŒt, 
      Ngã- PhÆt ñåi Sa-Môn, thÜ©ng tác nhÜ thÎ thuy‰t". 
     DÎch nghïa: 
      Các pháp do nhân-duyên, cÛng do nhân-duyên diŒt, 
      ñÙc PhÆt cûa chúng ta, thÜ©ng dåy nói nhÜ vÆy. 
     Theo ñåi ThØa thì bài kŒ vŠ nhân-duyên nhÜ vÀy; 
     "Nhân duyên sª sanh pháp, ngã thuy‰t tÙc thÎ không,
     DiŒc danh vi giä danh, diŒc danh trung Çåo nghïa."
    DÎch nghïa:
     Các pháp do nhân duyên sanh, nên ta nói là không,' 
     ChÌ là giä danh, cÛng g†i nghïa trung Çåo.
    Quán Gi§i Phân BiŒt
    A. Mª ÇŠ:
    HÀu h‰t ngÜ©i Ç©i ÇŠu tin r¢ng, m‡i ngÜ©i tØ khi m§i l†t lòng mË cho ljn ch‰t và cä sau khi ch‰t, ÇŠu có m¶t linh hÒn duy nhÃt, bÃt bi‰n làm chû tÃt cä š nghï, hành Ƕng cûa mình. Nói theo thuÆt ng» PhÆt giáo thì tin nhÜ th‰ g†i là "ngã chÃp", nghïa là tin có m¶t cái Ngã riêng biŒt, tÒn tåi, bÃt bi‰n... TØ cái ngã chÃp Ãy, mà sinh ra "ngã ái", nghïa là yêu thÜÖng, chæm sóc, gìn gi» cái ngã, bÃt chÃp phäi trái, hay dª; ngã mån, nghïa là ngåo mån, cho "cái ta" cûa mình là cao quš, tÓt ÇËp hÖn bao nhiêu "cái ta" khác, ÇÓi lÆp v§i tÃt cä nh»ng gì không phäi là ta hay trái š v§i ta.
    Do s¿ chÃp ngã mà cu¶c sÓng Çáng lë phäi r¶ng rãi vô biên, trÜ©ng tÒn bÃt diŒt, låi bÎ ngæn cách chia xÈ, giam häm trong nh»ng cái vÕ cÙng là "cái ta" riêng biŒt; và ngÜ©i Ç©i, hay nói r¶ng hÖn, tÃt cä chúng sanh ÇŠu phäi sÓng, ch‰t, quay cuÒng, Çiêu ÇÙng, kh° Çau vì cái ta riêng biŒt mà h† tܪng lÀm là thuÀn nhÃt, bÃt bi‰n Ãy.
    NhÜng thÆt ra, có m¶t cái "ta" nhÜ th‰ không? N‰u có, thì cái Ta Ãy ª Çâu? Trong sáu cæn hay trong sáu trÀn, hay trong sáu thÙc? MuÓn hi‹u rõ vÃn ÇŠ này m¶t cách tÜ©ng tÆn, chúng ta phäi quán gi§i phân biŒt là m¶t trong NgÛ Çình tâm quán.
    B. Chánh ÇŠ:
    I. ñÎnh nghïa: Quán Gi§i Phân BiŒt:
    Quán Gi§i Phân BiŒt: Gi§i có nghïa là gi§i hån, là phåm vi phân chia phÀn này v§i phÀn khác, b¶ phÆn này v§i b¶ phÆn khác. Ch£ng hån nhÜ trong vÆt chÃt, ngÜ©i ta phân chia ra nhiŠu loåi: loåi màu s¡c, loåi âm thanh, loåi mùi vÎ, v.... Hay trong con ngÜ©i, các b¶ phÆn ti‰p xúc v§i ngoåi cänh, nhÜ m¡t, tai, mÛi, lÜ«i .... là nh»ng Gi§i riêng biŒt.
     Trong th‰ gi§i Ta bà gÒm nh»ng vÆt h»u tình và vô tình này, m¥c dù có thiên hình vån trång, nhÜng theo tri‰t lš cûa Çåo PhÆt, thì có th‹ chia ra làm mÜ©i tám gi§i (loåi, phåm vi). VÆn døng trí huŒ Ç‹ quán sát, nhÆn ÇÎnh tØng phåm vi, tØng gi§i m¶t trong mÜ©i tám gi§i Ãy, Ç‹ xét xem thº có m¶t cái ngã trÜ©ng tÒn, bÃt bi‰n, duy nhÃt hay không, Çó tÙc là quán Gi§i phân biŒt.
    II. Phân giäi mÜ©i tám gi§i
    MÜ©i tám gi§i có th‹ chia ra ba loåi l§n: sáu cæn, sáu trÀn và sáu thÙc.

    1. Sáu cæn: Cæn tÙc là ch‡ nÜÖng t¿a, làm gÓc cho nh»ng cái khác nÄy nª, phát sinh. Sáu cæn ª Çây tÙc là: nhãn cæn, nhï cæn, tÏ cæn, thiŒt cæn, thân cæn và š cæn.

    1. Nhãn cæn: tÙc là hai con m¡t, b¶ phÆn làm ch‡ nÜÖng t¿a cho s¿ nhÆn thÃy cûa ngÜ©i ÇÜ®c rõ ràng, khi ti‰p xúc v§i cänh vÆt chung quanh.
    2. Nhï cæn: tÙc là hai l‡ tai, b¶ phÆn làm ch‡ phát sinh cho s¿ nghe bi‰t cûa ngÜ©i ÇÜ®c rõ ràng, khi ti‰p xúc v§i ti‰ng Ƕng ª chung quanh.
    3. TÏ cæn: tÙc là l‡ mÛi, b¶ phÆn làm ch‡ nÜÖng t¿a cho s¿ ngºi bi‰t cûa ngÜ©i ÇÜ®c xác th¿c, khi ti‰p xúc v§i các mùi nhÜ thÖm thúi ... ª chung quanh.
    4. ThiŒt cæn: tÙc là cái lÜ«i, b¶ phÆn làm ch‡ nÜÖng t¿a cûa s¿ n‰m bi‰t cûa ngÜ©i ÇÜ®c rõ ràng khi ti‰p xúc v§i các chÃt nhÜ chua, ng†t, m¥n... ª ngoåi cänh.
    5. Thân cæn: tÙc là da bao b†c thân ngÜ©i, b¶ phÆn làm cho nhÆn bi‰t ÇÜ®c cäm giác nóng, lånh, cÙng, mŠm cûa các vÆt chung quanh.

      6. Næm cæn này là næm b¶ phÆn thu¶c vŠ th‹ chÃt næm ª bên ngoài, dÍ ti‰p xúc v§i ngoåi vÆt. Chúng có hình tܧng do tÙ Çåi h®p thành, có th‹ thÃy ÇÜ®c, chÌ ÇÜ®c, r© mó ÇÜ®c. Duy thÙc h†c liŒt chúng vŠ n¶i cæn s¡c pháp. N¶i cæn s¡c pháp này có th‹ phân tách ra làm hai phÀn: phù trÀn cæn và tÎnh s¡c cæn. Phù trÀn cæn là chÌ cho hình tܧng thô phù hiŒn ra bên ngoài, nhÜ tròng m¡t, vành tai, lÜ«i ÇÕ... Còn tÎnh s¡c cæn là chÌ cho phÀn Än phøc cûa næm cæn, tÙc là phÀn Ùng døng, phÀn hoåt Ƕng, phÀn sÓng cûa næm cæn. Nói m¶t cách rõ ràng và ÇÖn giän hÖn, tÙc là nh»ng giây thÀn kinh hŒ cûa con ngÜ©i vÆy. Phù trÀn thì thô thi‹n, tÎnh s¡c trÀn låi t‰ Än. N‰u hai phÀn r©i nhau, næm cæn së trª thành vô døng.
    6. Ý cæn: tÙc là b¶ phÆn Ç‹ cho s¿ phân biŒt phát sinh, tÙc là thÙc thÙ Bäy. PhÀn này rÃt tinh t‰ thu¶c vŠ tinh thÀn, Cho nên không có hình s¡c nhÜ næm cæn trܧc.
    2. Sáu trÀn:  TrÀn, nghïa Çen là bøi. Bøi thì nhÖ nh§p, luôn luôn d©i Ç°i læn xæn tø tán không chØng. Nghïa bóng, trÀn tÙc là chÌ cho phÀn vÆt chÃt, cänh vÆt chung quanh con ngÜ©i. Sáu trÀn là: s¡c trÀn, thanh trÀn, hÜÖng trÀn, vÎ trÀn, xúc trÀn và pháp trÀn.
    1. S¡c trÀn: là màu s¡c, ÇÜ©ng nét hình dáng, nh»ng gì mà m¡t có th‹ thÃy ÇÜ®c.
    2. Thanh trÀn: là ti‰ng do vÆt h»u tình hay vô tình phát ra, nghïa là nh»ng ti‰ng mà tai nghe ÇÜ®c.
    3. HÜÖng trÀn: là mùi do vÆt h»u tình hay vô tình bÓc lên, tÕa ra, vÆt mà mÛi ngºi ÇÜ®c.
    4. VÎ trÀn: là chÃt vÎ trong vÆt h»u tình hay vô tình, vÆt mà lÜ«i n‰m ÇÜ®c.
    5. Xúc trÀn: là nh»ng thÙ mŠm, cÙng, trÖn, nhám ... cûa vÆt h»u tình hay vô tình, nh»ng vÆt mà thân ti‰p xúc ÇÜ®c.
    6. Pháp trÀn: là nh»ng hình änh, màu s¡c, hÜÖng vÎ ... trØu tÜ®ng cûa næm trÀn lÜu låi sau khi Çã bÎ næm cæn duyên, chính là cänh bÎ duyên cûa š cæn. Màu s¡c, ti‰ng tæm, hÜÖng vÎ ª Çây không phäi là vÆt thÆt cûa ngoåi cänh mà chÌ là nh»ng hình bóng, âm vang ... cûa ngoåi cänh sau khi Çã l†c qua næm giác quan, và Çang bÎ š cæn duyên.
    Chúng ta có th‹ làm m¶t thí dø thô thi‹n sau Çây cho dÍ hi‹u:
    S¡c trÀn dø nhÜ cänh vÆt bên ngoài.
    Nhãn cæn dø nhÜ cái máy quay phim.
    Pháp trÀn dø nhÜ nh»ng hình änh Çã ÇÜ®c gi» ÇÜ®c trong cuÓn phim.
    Ý cæn dø nhÜ ngÜ©i xem hình trong cuÓn phim chi‰u lên.
    Có th‹ làm m¶t thí dø thÙ hai sau Çây:
    Thanh trÀn dø nhÜ ti‰ng hát cûa m¶t ca sï.
    Nhï cæn dø nhÜ cái máy ghi âm.
    Pháp trÀn dø nhÜ cuÓn bæng nhÜa Çã ghi âm.
    Ý cæn dø nhÜ ngÜ©i nghe ti‰ng do cái máy phát ra.
    3. Sáu thÙc: ThÙc là s¿ phân biŒt, hi‹u bi‰t, phán Çoán do sáu cæn ti‰p xúc v§i sáu trÀn mà phát sinh. Nó thu¶c vŠ tâm pháp (vô hình). Sáu thÙc là: Nhãn thÙc, nhï thÙc, tÏ thÙc, thiŒt thÙc, thân thÙc và š thÙc.
    1. Nhãn thÙc là s¿ phân biŒt, hi‹u bi‰t do nhãn cæn ti‰p xúc v§i s¡c trÀn mà phát sinh.
    2. Nhï thÙc là s¿ phân biŒt hi‹u bi‰t do nhï cæn ti‰p xúc v§i thanh trÀn mà phát sinh.
    3. TÏ thÙc là s¿ phân biŒt hi‹u bi‰t do tÏ cæn ti‰p xúc v§i hÜÖng trÀn mà phát sinh.
    4. ThiŒt thÙc là s¿ phân biŒt do thiŒt cæn ti‰p xúc v§i vÎ trÀn mà phát sinh.
    5. Thân thÙc là s¿ phân biŒt hi‹u bi‰t do thân cæn ti‰p xúc v§i xúc trÀn mà phát sinh.
    6. Ý thÙc là s¿ phân biŒt hi‹u bi‰t, phê phán do š cæn ti‰p xúc v§i pháp trÀn mà phát sinh.
     Chúng ta có th‹ làm m¶t thí dø cø th‹ sau Çây cho dÍ nhÆn:
     Sáu thÙc nhÜ m¶t h¶i ÇÒng giám khäo cûa m¶t cu¶c thi vŠ væn nghŒ, n» công và gia chánh. H¶i ÇÒng này gÒm có sáu ngÜ©i: M¶t ônng chû tÎch và næm h¶i viên chuyên môn vŠ næm ngành:
    M¶t ngÜ©i chuyên vŠ màu s¡c và hình änh.
    M¶t ngÜ©i chuyên vŠ âm thanh.
    M¶t ngÜ©i chuyên vŠ mùi hÜÖng.
    M¶t ngÜ©i chuyên vŠ chÃt vÎ.
    M¶t ngÜ©i chuyên vŠ xúc giác.
     Næm h¶i viên này sau khi lÃy khä næng chuyên môn cûa mình ra phân tách, phê phán rÒi, liŠn trình s¿ nhÆn xét cûa mình lên ông chû tÎch, ông này thu góp tÃt cä nh»ng nhÆn xét cûa næm h¶i viên, làm t°ng k‰t và tuyên bÓ k‰t quä cûa cu¶c thi Ãy. Ông chû tÎch này chính là š thÙc hay là thÙc thÙ sáu.
    III. PhÜÖng pháp quán
    Sau khi chúng ta Çã bi‰t ÇÜ®c rõ ràng phåm vi và công næng cûa m‡i gi§i trong mÜ©i tám gi§i rÒi, ljn Çây, chúng ta có th‹ b¡t ÇÀu tÆp phÜÖng pháp quán. Pháp quán này gÒm có hai phÀn: Quán sát s¿ liên hŒ gi»a cæn, trÀn và thÙc; và quán sát s¿ giä dÓi cûa cæn, trÀn và thÙc.
    Quán sát s¿ liên hŒ gi»a cæn, trÀn và thÙc:
     VÅn bi‰t cæn là n¶i s¡c, trÀn là ngoåi s¡c, hai thÙ riêng biŒt nhau nhÜng chúng rÃt quan hŒ mÆt thi‰t. Cæn là phÀn chû Ƕng, có khä næng duyên ÇÜ®c v§i trÀn, còn trÀn là phÀn bΠǶng "ÇÜ®c duyên" v§i cæn. Nh© có cæn phù trÀn và tÎnh s¡c, nên con ngÜ©i m§i có th‹ nhÆn bi‰t các cänh vÆt chung quanh trong s¿ sÓng hàng ngày.
    N‰u không có cæn, dï nhiên không có thÙc, thì con ngÜ©i không phäi là con ngÜ©i. H† không sáng tác, xây d¿ng, cäi cách, ti‰n hóa, và th‰ gi§i này phäi là th‰ gi§i "ch‰t", m© mÎt không có š nghïa.
     N‰u không có trÀn, con ngÜ©i cÛng không sÓng n°i. Ngoåi cänh là trÜ©ng hoåt Ƕng cûa con ngÜ©i. Nó dåy khôn, dåy khéo cho con ngÜ©i trong cu¶c sinh hoåt và làm cho con ngÜ©i có š thÙc vŠ cu¶c sÓng cûa mình.
     ThÙc låi tác Ƕng vào cæn và trÀn làm cho cu¶c sÓng càng thêm ti‰n b¶, sung túc, thÎnh vÜ®ng.
     Ba thÙ này änh hܪng lÅn nhau nhÜ cây quËt, chÃt ÇiŒn và ÇÓm lºa. S¿ liên quan này chÙng minh m¶t cách hùng hÒn s¿ không Ƕc lÆp cûa s¡c pháp và tâm pháp, cä vŠ phÜÖng diŒn cá th‹ lÅn phÜÖng diŒn t°ng th‹.
     MÜ©i tám gi§i này, nhÜ Çoån ÇÀu Çã nói gÒm cä th‰ gi§i nhân sinh, cä vÆt vô tình và vÆt h»u tình. M¶t khi chúng Çã không t¿ lÆp, thì trong vÛ trø này, không có m¶t vÆt gì, k‹ cä con ngÜ©i, cä cái ngã, do chúng cÃu tåo ra låi có th‹ biŒt lÆp thuÀn nhÃt ÇÜ®c.
    Quán sát s¿ giä dÓi cûa cæn, trÀn và thÙc:
     PhÀn trên, chúng ta thÃy cái ngã không th‹ do s¿ t°ng h®p cûa cæn, trÀn và thÙc mà có ÇÜ®c m¶t cách thuÀn nhÃt. ñ‰n Çây, chúng ta së Çi sâu vào m¶t tÀng n»a, quán sát xem cái ngã có th‹ có trong m¶t phÀn nào cûa cæn, trÀn và thÙc chæng.
    Sáu cæn là ngã chæng? - Trܧc tiên, chúng ta hãy xét bän chÃt cûa sáu cæn là gì? - Chính là m¶t khÓi xÜÖng da máu thÎt, h®p låi có trÆt t¿, có t° chÙc, chÙ không gì khác. Mà Çã là thÎt da, xÜÖng máu thì không có gì là bŠn bÌ, thuÀn nhÃt. TØ "khi tr¡ng ræng ljn thuª båc ÇÀu", thº xem con ngÜ©i Çã mÃy lÀn thay Ç°i. Và sau m¶t træm næm, thº hÕi th‹ xác còn låi gì, ngoài "n¡m cÕ khâu xanh rì"?
    Giä sº có m¶t cái ngã ª sáu cæn, thì thº hÕi:
    N‰u cái ngã ª nÖi m¡t, thì næm cæn kia không phäi là ngã. N‰u cái ngã ª nÖi tai, thì næm cæn kia không phäi là ngã. LÀn lÜ®t xét cä sáu cæn, chúng ta không th‹ nói ÇÜ®c cái ngã ª m¶t phÀn nào trong sáu cæn.
    N‰u cho r¢ng sáu cæn ÇŠu là ngã, thì thành ra con ngÜ©i có ljn sáu cái ngã. Nói th‰ ch¡c không ai công nhÆn ÇÜ®c.
    Còn n‰u bäo r¢ng: Do sáu cæn hòa h®p mà có cái ngã, thì trái v§i ÇÎnh nghïa vŠ cái ngã, là thuÀn nhÃt, bÃt bi‰n. Vä låi, khi Çã cho r¢ng cái ngã do nhiŠu thÙ h®p låi, thì cÛng phäi công nhÆn luôn r¢ng cái ngã Ãy không thÆt, là giä h®p.
    Do Çó, Duy thÙc h†c bäo "nhân vô ngã".
    Sáu trÀn là ngã chæng? - TrÀn v§i cæn không khác gì mÃy. Cæn Çã không t¿ tåi trong cu¶c sinh tÒn, thì trÀn làm sao ÇÙng v»ng, còn hoài.
    Giä sº, "ngã" n¢m trong s¡c, thì trên th‰ gi§i này phäi không có s¿ Ç°i tr¡ng thay Çen. NhÜng hoa nª rÒi tàn, h‰t ngày rÒi Çêm, bãi b‹ bi‰n thành vÜ©n dâu, cu¶c Ç°i thay Çã bày rành rành ra trܧc m¡t.
    VÆy "ngã" n¢m trong thanh chæng? - CÛng không có lš. Thanh không bao gi© t¿ nhiên mà có. N‰u nó không do vÆt h»u tình phát ra, thì cÛng do s¿ va chåm cûa nh»ng vÆt vô tình mà có. NhÜ th‰, thanh rõ ràng là m¶t pháp h»u vi, có tåo tác. Mà Çã h»u vi, thì th‰ nào cÛng vô thÜ©ng. Vä låi, vÆt sinh ra nó là s¡c kia Çã là vô ngã, vô thÜ©ng, thì nó không th‹ nào là thÜ©ng, là ngã ÇÜ®c.
     Cho ljn hÜÖng, vÎ, xúc, pháp cÛng ÇŠu vô thÜ©ng, vô ngã nhÜ s¡c, thanh cä. Chúng chÌ là nh»ng làn gió thoäng qua, nh»ng màn sÜÖng phäng phÃt, Çã vô hình låi bÃt ÇÎnh, nên s¿ vô ngã cûa chúng låi càng rõ rŒt hÖn s¡c, thanh nhiŠu.
    Sáu thÙc là ngã chæng? -  NhÜ Çoån trên Çã nói, thÙc là s¿ nhÆn bi‰t do cæn và trÀn ÇÓi nhau mà có. ñiŠu Ãy Çã chÙng minh r¢ng thÙc không thÆt có. Nói m¶t cách ÇÖn giän thì thÙc là do cæn và trÀn ÇÓi nhau mà thành, nhÜng n‰u chia chë m¶t cách rÓt ráo theo duy thÙc h†c, thì thÙc sª dï có ÇÜ®c còn là nh© nhiŠu nhân duyên khác n»a. Ch£ng hån nhÜ nhãn thÙc, sanh khªi ÇÜ®c là nh© chín duyên sau Çây:
    Không: là khoäng trÓng không, cách biŒt gi»a cæn và cänh vÆt.
    Minh: là ánh sáng soi chi‰u bªi m¥t tr©i, træng, sao, hay Çèn Çóm.
    Cæn: là ch‡ nÜÖng t¿a cûa thÙc.
    Cänh: là các s¿ vÆt mà cæn duyên ÇÜ®c.
    Tác š: là s¿ mong muÓn ÇÜ®c thÃy.
    Phân biŒt y: là ch‡ nÜÖng Ç‹ phân biŒt, tÙc là š thÙc hay thÙc thÙ sáu.
    NhiÍm tÎnh y: là thÙc thÙ bäy hay là tiŠm thÙc.
    Cæn bän y: là thÙc thÙ tám.
    Chûng tº: bän næng së ÇÜ®c phát sinh.
     ñ‹ có m¶t š niŒm rõ ràng hÖn vŠ nhãn thÙc, chúng tôi xin giäng giäi chín duyên trên nhÜ sau:
    Khi m¡t ta thÃy m¶t vÆt gì, nó phäi ª cách vÆt Ãy gÀn hay xa (không), khi thÃy phäi là ban ngày, hay ban Çêm có træng, sao ho¥c Çèn (minh). S¿ thÃy Ãy dï nhiên là phäi tØ con m¡t mà có (cæn) và ÇÒng th©i, lúc Çó phäi có vÆt gì m§i thành s¿ thÃy (cänh). Trܧc lúc thÃy, ta Çã có š muÓn ngó rÒi (tác š). Tác š Çây låi do š thÙc Çã khªi Ƕng trܧc (phân biŒt y). Ý thÙc låi phäi nÜÖng thÙc thÙ bäy, vì là cæn cûa nó (nhiÍm tÎnh y). ThÙc thÙ bäy låi luôn luôn  và chÃp thÙc thÙ tám là ngã (cæn bän y). ThÙc này låi là nÖi dung chÙa các thÙc chûng tº. Chûng tº là cái nhÖn chánh Ç‹ có ra s¿ thÆt.
     Xét tØ trong ljn ngoài, tØ duyên ÇÀu ljn duyên chót, nhãn thÙc Çã không có mäy may gì là chÖn thÆt cä. Các thÙc kia nhÜ nhï thÙc, tÏ thÙc, thiŒt thÙc cÛng nhÜ vÆy cä, nhÜng ít duyên hÖn, nhÜ nhï thÙc thì chÌ có tám duyên (vì không có Minh: nghe không cÀn có ánh sáng). Còn tÏ, thiŒt và thân thÙc, thì chÌ bäy duyên (vì không cÀn Minh và Không). Ý thÙc thì chÌ có næm duyên, là: cæn, cänh, tác š, cæn bän y và chûng tº.
     Xem th‰ thì Çû rõ sáu thÙc ÇŠu là không thÆt, nghïa là cÛng vô ngã nhÜ sáu cæn và sáu trÀn.
    Tóm låi, tØ cæn thân cho ljn th‰ gi§i, gÒm trong mÜ©i tám gi§i, ÇŠu không thÆt có, không thÆt ngã. Hành tܧng do nhân duyên hòa h®p thì có, nhÜng thÆt th‹ thì hoàn toàn không.
    IV. HiŒu quä cûa pháp quán gi§i phân biŒt
     Pháp quán gi§i phân biŒt có công næng phá tan cái ngã không còn manh giáp. Cái ngã Çã bÎ tÃn công Çû m†i m¥t, tØ ngoài vào cho ljn tÆn sào huyŒt, và cuÓi cùng, bÎ phân tán, chia xÈ, phanh phui cho ljn mänh mún. TØ trܧc ljn nay, cái ngã chÃp sª dï hoành hành ÇÜ®c là nh© núp vào bóng tÓi cûa si mê. TØ nay pháp quán gi§i phân biŒt nhÜ là m¶t ng†n Çèn pha chi‰u sáng cä vòm tr©i u tÓi, làm cho cái hình bóng giä dÓi là cái ngã cÛng tan bi‰n nhÜ mây khói. Ngã chÃp Çã không còn, thì ngã ái, ngã mån cÛng không bi‰t nÜÖng t¿a vào Çâu Ç‹ tÒn tåi. Nói m¶t cách khác, phiŠn não, ác nghiŒp, kh° Çau, do ngã chÃp mà sanh. Nay ngã chÃp Çã bÎ diŒt, thì phiŠn não kh° Çau cÛng së h‰t. PhiŠn não, kh° h‰t thì an vui, t¿ tåi tÙc th©i hiŒn ra. ñó là cái k‰t quä ch¡c thÆt ÇÀu tiên cûa pháp quán gi§i phân biŒt.
     RÒi tØ s¿ an vui, t¿ tåi tÜÖng ÇÓi Ãy, hành giä së cÓ g¡ng ti‰n dÀn trên ÇÜ©ng Çåo. Càng ti‰n, hành giä càng sáng suÓt thêm, càng nhÆn rõ thêm chân lš. Hành giä së dÀn dÀn chÙng ÇÜ®c các quä vÎ Tu-Çà-hoàn, TÜ-Çà-hàm, A-na-hàm, A-la-hán. NhÜng hành giä cÛng không dØng låi ª quä vÎ Ãy. Hành giä không cÓ chÃp ª quä vÎ Çã chÙng ÇÜ®c cûa mình, do Çó së giäi thoát ÇÜ®c tam gi§i, làm b¿c Thanh væn, Duyên giác.
     N‰u hành giä cÓ g¡ng tu thêm, ljn khi không còn chÃp trܧc các pháp mình tu, mà chÌ coi Çó nhÜ ngón tay chÌ m¥t træng, nhÜ liŠu thuÓc trÎ bŒnh, chÌ cÀn trong lúc Çau, n‰u cÓ g¡ng tu ÇÜ®c nhÜ th‰, thì hành giä së ljn b¿c "vô trí, vô Ç¡c", tÙc là chÙng ÇÜ®c Çåo quä vô thÜ®ng BÒ ñŠ.
    K‰t luÆn:
      Chúng ta Çã thÃy rõ công næng, hiŒu døng và hiŒu quä tÓt ÇËp cûa pháp quán gi§i phân biŒt. NhÜng thÃy ÇÜ®c, m¥c dù Çã là quš, mà làm ÇÜ®c m§i thÆt quš hÖn. Trong Çoån trên, chúng tôi Çã hai ba lÀn nhÃn månh ª nh»ng ch» "n‰u cÓ g¡ng..". ThÆt th‰, "n‰u" không "cÓ g¡ng" thì Çâu së hoàn Çó, và cái ngã, m¥c dù giä dÓi,vÅn còn tÒn tåi mãnh liŒt và tác oai, tác quái nhÜ thÜ©ng. Cái chÃp ngã ÇÜ®c tåo d¿ng và cûng cÓ tØ muôn ngàn ki‰p, m‡i khi m¶t ít, nhÜng lâu ngày trª thành r¡n ch¡c, nhÜ nh»ng vÕ nghêu, vÕ Óc bám vào mÕm Çá. Ngày nay chúng ta ÇÜ®c may m¡n ÇÙc B°n sÜ chÌ bày pháp quán gi§i phân biŒt, Ç‹ cho chúng ta thÃy ÇÜ®c cái giä tܧng cûa nó. NhÜng Çâu phäi chÌ quán næm bäy lÀn, hay vài ba chøc lÀn là thành t¿u? Cái ngã ÇÜ®c bÒi Ç¡p lâu Ç©i lâu ki‰p, thì công phu tu luyŒn Ç‹ phá trØ nó cÛng cÀn phäi nhiŠu th©i gian, qua nhiŠu giai Çoån. Lš trí có th‹ chÃp nhÆn dÍ dàng không có thÆt ngã, nhÜng tình cäm Çâu có chÃp nhÆn dÍ dàng nhÜ th‰? TØ trܧc ljn nay ta Çang tin tܪng quí chu¶ng, cung dÜ«ng cái ngã, b‡ng hôm nay có ngÜ©i bäo r¢ng nó không có, nó không thÆt, thì th‰ nào tình cäm cÛng n‡i dÆy phän ÇÓi, bÎt tai không muÓn nghe, bÎt m¡t không muÓn thÃy. Ta phäi cÀn nhiŠu kiên nhÅn l¡m, may ra m§i thuy‰t phøc ÇÜ®c tình cäm. NhÜng trÆn gi¥c chi‰n ÇÃu v§i cái ngã, ljn giai Çoån này, Çâu phäi Çã chÃm dÙt? Cái ngã chÜa ÇÀu hàng mà lui vào sào huyŒt sâu kín nhÃt, vào "mÆt khu" nguy hi‹m nhÃt là tiŠm thÙc, hay nói theo danh tØ Duy thÙc h†c là thÙc thÙ Bäy. S¿ chÃp ngã ª Çây có m¶t hình thÙc toàn diŒn, vô cùng bén nhåy, nhÜ trong mÆt khu mà m‡i ngÜ©i dân, tØ trÈ Ç‰n già, tØ Çàn ông, Çàn bà ljn con nít, là m¶t chi‰n sï; và m‡i khoäng ÇÃt, m‡i lùm cây, m‡i cành lá là m‡i cåm bÄy làm trª ngåi rÃt l§n cho s¿ chi‰n ÇÃu chÓng cái ngã. S¿ chÃp ngã cûa tiŠm thÙc hay vô thÙc diÍn ra trong m‡i cº chÌ, m‡i hành Ƕng, trong khi thÙc cÛng nhÜ trong lúc ngû, trong khi lành månh cÛng nhÜ khi mê sän, trong khi sÓng cÛng nhÜ khi ch‰t (theo thÀn thÙc và Çi ÇÀu thai). L¿c lÜ®ng cûa ÇÎch (chÃp ngã) månh më va hùng hÆu nhÜ th‰ ÇÃy. Chúng ta cÀn phäi hi‹u rõ trܧc khi chi‰n ÇÃu. Bi‰t mình, bi‰t ngÜ©i, træm trÆn træm th¡ng. 
    Chúng ta không bao gi© ÇÜ®c phép khinh ÇÎch. Phäi chuÄn bÎ ÇÀy Çû trܧc khi chi‰n ÇÃu. Và trong khi chi‰n ÇÃu phäi quy‰t tâm và kiên nhÅn. V§i hai ÇiŠu kiŒn cæn bän Ãy, ch¡c ch¡n hành giä së thành công trong cu¶c chi‰n ÇÃu, dËp tan cái ngã là tên gi¥c nguy hi‹m nhÃt trong m‡i chúng ta, và cÀm ÇÀu các tên gi¥c khác là: tham, sân, si. TrØ ÇÜ®c tên ÇÀu Çäng này là hành giä Çã hoàn toàn thành công trong trÆn gi¥c chÓng phiŠn não, kh° Çau và b¡t ÇÀu bܧc lên Çài giäi thoát.
     
         Ho¢ng Pháp